Sáng kiến kinh nghiệm Cách làm và sử dụng bản đồ trong dạy học lịch sử

c mà còn đi sâu phân tích bản chất sự kiên).
+ Đảm bảo kết hợp lời nói với việc trình bày các đồ dùng trực quan, đồng thời rèn luyện kĩ năng thực hành cho học sinh khi xây dựng cà sử dụng đồ dùng trực quan.
- Tùy theo yêu cầu của bài học và loại hình đồ dùng trực quan mà có cách sử dụng đồ dùng khác nhau:
+ Cách sử dụng đồ dùng trực quan treo tường được sử dụng nhiều nhất trong dạy học lịch sử hiện nay là bản đồ, sơ đồ, đồ thị, bảng niên biểuTrước khi sử dụng chúng cần chuẩn bị thật kĩ nắm chắc nội dung bản đồ, ý nghĩa của từng loại phục vụ cho nội dung nào của giờ học.
+ Trong khi tiến hành xác định đúng thời điểm để treo bản đồ, sơ đồKhông nên treo trên bảng đen, vì bảng còn dùng để viết, phải treo chỗ cao ở góc bên phải bảng, nơi có đủ ánh sáng cho tất cả học sinh nhìn thấy rõ. Giáo viên phải đứng bên phải bản đồ, dùng que chỉ các địa điểm cho thật chính xác. Khi xác định một vị trí giáo viên không nên nói một cách mơ hồ rằng vị trí này ở “phía trên”hay “phía dưới” ở “bên phải” hay “bên trái”mà phải chỉ phương hướng của vị trí “phía tây hay phía đông”. Nếu là một khu vực, căn cứ quân sựthì giáo viên phải chỉ đúng kí hiệu trên bản đồ, nếu là con sông thì phải chỉ từ thượng lưu xuống hạ lưu theo dòng chảy của sông.
+ Giáo viên phải luôn theo dõi để kiểm tra thu nhận của học sinh, giúp học sinh phân tích, nêu kết luận khái quát về sự kiện được phản ánh trên bản đồ, sơ đô, biểu đồ ví dụ khi giới thiệu cho học sinh đồ thị “về tốc độ phát triển kinh tế của các nước đế quốc Anh, Pháp, Đức, Mĩ cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX” giáo viên hướng dẫn cho học sinh nêu lên quy luật phát triển không đều của các nước đế quốc: các nước đế quốc già(Anh, Pháp) dần dần mất vị trí hàng đầu trong công nghiệp và nhường chỗ cho các nước đế quốc trẻ(Mĩ, Đức) từ đó học sinh hiểu được mâu thuẫn giữa các tập đoàn đế quốc là không tránh khỏi mâu thuẫn này tất yếu sẽ dẫn đến cuộc chiến tranh đế quốc.
+ Đối với học sinh việc sử dụng bản đồ, sơ đồ, đồ thị không những để chỉ ghi nhớ, xác định vị trí các địa điểm lịch sử mà còn để hiểu rõ nội dung của bản đồ. Hiểu bản đồ, sơ đồ, đồ thị không chỉ biết các chú dẫn, các kí hiệumà cần thấy sau các điều quy ước ấy, những hiện tượng lịch sử sinh động, tính chất phức tạp của những quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội. Phải dạy cho học sinh biết “đọc”bản đồ như người ta đọc sách lịch sử vậy.
+ Về cách sử dụng tranh ảnh lịch sử treo tường, chúng ta cần lưu ý học sinh quan sát tranh, giải thích những nội dung tranh để chọn lựa những nội dung chi tiết phục vụ cho bài học: cụ thể hóa sự kiện lịch sử, làm cơ sở cho việc tường thuật miêu tả và rút ra kết luận khái quát. Hiện nạy học sinh thích xem tranh lịch sử, nhưng ít biết khai thác nội dung để phục vụ bài học.
+ Loại bản đồ trực quan cỡ nhỏ được sử dụng riêng cho từng học sinh trong giờ học, trong việc tự học ở nhà. Giáo viên phải hướng dẫn học sinh sử dụng tốt loại đồ dùng trực quan này: quan sát kĩ, tìm hiểu sâu sắc nội dung, hoàn thành các bài tập tập vẽ bản đồ, chứ không phải “can” theo sách.
+ Khi sử dụng tranh ảnh chân dung các nhân vật lịch sử, giáo viên không nên chú ý đến miêu tả hình dạng bên ngoài của nhân vật, mà phải hướng dẫn học sinh phân tích nôi tâm, tài, đức, quan điểm thể hiện ở hành động của nhân vật.
Tóm lại, trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông việc kết hợp chặt chẽ giữa lời nói sinh động với sử dụng đồ dùng trực quan là một trong những điều quan trọng nhất để thực hiện nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển.
2.Thống kê những bản đồ sẳn có:
Giáo viên bộ môn: Giáo viên thống kê và sắp xếp lại bản đồ và phân loại. Chia làm 2 phần:
a.Bản đồ do Bộ Giáo dục ấn hành.
b.Loại lược đồ do giáo viên, học sinh tự vẽ.
Khi phân loại nên tách làm hai phần: Bản đồ lịch sử thế giới và lịch sử dân tộc. Loại nào dùng được hoặc hư rách. Sau đó giáo viên xem lại toàn bộ chương trình giảng dạy gồm: sách giáo khoa và sách giáo viên thống kê lại số bản đồ cần dùng trong năm học (như bản đồ sơ đồ lịch sử) tham khảo thư mục của Bộ giáo dục: loại nào Bộ đã ấn hành mà trường chưa có, làm bảng đề nghị cho Ban giám hiệu có kế hoạch mua thêm. Loại bản đồ nào Bộ giáo dục chưa ấn hành giáo viên thống kê toàn bộ và lên kế hoạch xin kinh phí trường làm mới hoặc tu bổ những bản đồ c̣òn dùng được.
3. Bảo quản đồ dùng dạy học sẵn có:
	Sau khi thống kê số lượng bản đồ giáo viên thực hiện bảo quản bản đồ sẵn có. Thông thường các trường thường xếp bản đồ không thứ tự, chưa phân biệt loại bản đồ thuộc dạng nào. Thậm chí để lẫn lộn giữa bản đồ sử - địa với các loại đồ dùng dạy học các môn khác: sinh, hóa, thể dục,điều này làm mất thời giờ giáo viên mà thiếu tính khoa học. Nhiều nơi không có giá treo nên bản đồ hư rách nhiều hao kinh phí ngân sách nhà trường.
	+ Biện pháp: thực hiện đóng giá treo nhằm chống hư rách và bảo quản lâu dài.
4.Bảo quản bản đồ do Bộ giáo dục ấn hành: 
Hiện nay nhiều trường mua nylon và dùng nẹp đóng lại. Trên thực tế, khi lên lớp giảng dạy học sinh khó quan sát vì bị chói ánh sáng, nên mức độ nhận thức kiến thức từ bản đồ bị giới hạn.
+ Biện pháp: Dùng hai bản đồ nhập thành một, với điều kiện hai bài dạy liên tiếp để đóng lại thành một. Viền bản đồ được dùng băng keo dán lại. Do điều kiện dạy học của ta phải sử dụng nhiều lần và nhiều địa điểm khác nhau nên dễ rách bìa.
+ Cách làm:
 	Dán băng kheo bảo quản 
BẢN ĐỒ
5.Biện pháp vẽ mới bản đồ :
A.Tổ chức phân công:
+ Nhiệm vụ tổ trưởng đóng vai tṛò chỉ đạo làm mới đồ dùng dạy học, phân công thành viên trong tổ và xem đây là tiêu chí thi đua của tổ khi xét cuối năm. Trường TH-THCS Đinh Công Bê là tổ ghép: Sử - Địa – Văn Học – Tiếng Anh – Mĩ Thuật – Công Dân, tùy kinh phí của trường mà đề ra kế hoạch vẽ từng bước. 
+ Nhiệm vụ giao trực tiếp giao cho giáo viên bộ môn vẽ hoặc học sinh tham gia.
+ Theo chỉ tiêu: một đồng chí vẽ 6 bản đồ/năm. 
B.Kỹ thuật vẽ: 
*Dụng cụ cần thiết:
+ Giấy vẽ ( Loại giấy làm báo tường )
+ Thước kẻ, compa, chì màu,
+ Bản đồ mẫu.
+ Photo( trường hợp giáo viên không thực hiện tự vẽ được để làm sơ đồ)
*Cách họa bản đồ:
 	+ Bản mẫu được kẻ ô:2 cm
 	*Bản phóng to gấp đôi:
4 cm
*Cách thực hiện :
+ Kẻ các ô vuông bằng viết chì trong bản mẫu. Nếu bản đồ có những đường cong phức tạp có thể kẻ thêm những đường nhỏ khi phát họa sẽ chính xác hơn.
+ Tiếp tục kẻ những ô vuông trên bản vẽ. Tùy theo khổ giấy mà muốn phóng to bản đồ mức độ nào.
+ Ghi chú đề mục bản đồ ( nên tham khảo kiểu chữ trong vi tính hoặc sách vẽ chữ đẹp).
*Ví dụ: Cách làm sơ đồ khu di tích thành Cổ Loa(đồ dùng đã được thẩm định đạt cấp tỉnh)
- Chất liệu và cách làm: 
+ Chất liệu: Mút xốp, keo đốt, bột màu, mũ nhựa, dây đèn leg, kiếng bka
+ Cách làm: Giáo viên photo cỡ chữ Ao, cal qua mút xốp cắt thành sơ đồ cơ bản, giáo viên tự cắt chuẩn bị các hình cần thiết (cổng thành, đình chùa, các kí hiệu cơ bản khác trong SGK có liên quan đồ dùng. Sau khi chuẩn bị đầy đủ giáo viên dùng keo đốt đính các đối tượng (đèn leg, cổng thành, mũ nhựa,) đúng vào vị trí của sơ đồ, dùng bột màu trang trí màu sắc phù hợp chuẩn kiến thức lin quan bộ môn lịch sử.
 - Cách sử dụng:
 	* Mở công tắc nguồn( Lưu ý cần bấm nút chỉnh đèn chạy đúng chế độ chạy chậm)
+ Mở Công tắc 1: đèn đỏ cháy thể hiện vị trí của ṿòng thành ngoại.
+ Mở công tắc 2: đèn vàng cháy chỉ định vị trí của ṿòng thành trung.
+ Mở công tắc 3: đèn xanh cháy chỉ rõ vị trí bên trong là ṿòng thành nội là nơi có những khu nhà và là nơi làm việc của gia đình An Dương Vương, các Lạc Hầu, Lạc Tướng.
* Những quy ước cỡ chữ:	
Tựa bản đồ
25cm
Tên các quốc gia và biển
20cm
Địa danh quan trọng và thủ đô
9cm
Đia danh thông thường
5cm

*Ký hiệu màu sắc:
Chữ vẽ
Màu đen
Mũi đánh của ta
Màu đỏ
Mũi đánh của địch
Màu xanh
Nền bản đồ
Màu vàng
Biển
Xanh lam nhạt
* Chú ý:
Người vẽ cần tham khảo các lô gô của Bộ giáo dục mà thực hiện cho phù hợp.
Tùy theo bản đồ có dạng đơn giản hay phức tạp mà giáo viên bộ môn phân công cho học sinh thực hiện. Không phân công cho một cá nhân học sinh vẽ mà hướng dẫn nhóm hoặc tổ thực hiện, nhằm mục đích rèn luyện kỹ năng cho các em và ôn kiến thức trên bản đồ. Điều quan trọng giáo viên bộ môn cần có thời gian hướng dẫn chi tiết về kỹ thuật vẽ. Sau khi nghiệm thu bản đồ, cần đánh giá mức độ chính xác và lệch lạc để rút kinh nghiệm và cho điểm thực hành trên lớp.
V. Hiệu quả áp dụng:
+ Số lượng đồ dùng tự làm của trường không ngừng được tăng thêm hằng năm
qua các năm học từ 2007 đến nay. Riêng môn lịch sử của trường đã thực hiện được hơn 30 bản đồ mới do Bộ giáo dục chưa ấn hành. Đóng sửa lại 70 bản đồ cũ.
+ Học sinh tham gia làm đồ dùng tích cực và rất thích thú, sáng tạo.
+ Trong tiết học học sinh hứng thú học tập, tiếp thu lĩnh hội kiến thức thật chủ động và sáng tạo.
+ Trước hết là sự quan tâm của tổ bộ môn và trách nhiệm quản lý đôn đốc của Ban Giám Hiệu đã có đi vào nề nếp và đây cũng được xem là cách góp phần đổi mới công tác quản lí.
+ Tổ trưởng vạch kế hoạch và kiểm tra thực hiện là nhân tố hết sức quan trọng khi tiến hành đem lại nhiều hiệu quả cao hơn.
+ Ý thức trách nhiệm của giáo viên bộ môn, trước xu thế đổi mới hiện nay cao hơn. Bỏ thói quen “Dạy chay”.
+ Nhiều giáo viên đã làm và đạt được nhiều đồ dùng dạy học cấp Huyện, Tỉnh.
+ Thực hiện làm đồ dùng dạy học đã trở thành phong trào thi đua sôi nổi của tổ, của trường
*Tồn tại:
- Chất lượng bản đồ chỉ đạt yêu cầu.
- Trình độ nghiệp vụ như kỹ thuật vẽ, mỹ thuật đôi lúc c̣òn vụn về.
- Cách tổ chức bố trí của một số giáo viên chưa thật sự chặt chẽ dẫn đến nhiều bản đồ chưa đạt chất lượng.
- Kinh phí để thực hiện c̣òn ít.
Qua các nguyên nhân và tồn tại trên có thể rút ra cơ sở lý luận: Giáo viên bộ môn được đào tạo căn cơ ở nhà trường sư phạm là cơ bản. Nhưng vẫn c̣òn một số giáo viên c̣òn ỷ lại trơng chờ với sự trợ giúp của ngành mà không có những sáng tạo cần thiết cho việc giảng dạy bộ môn và ngành nghề của mình. Từ đó đã dẫn đến việc “dạy chay” hạn chế truyền thụ kiến thức thông qua đồ dùng dạy học. Trước thực trạng đó, chúng ta cần đánh giá lại khả năng tay nghề. Đặc biệt là kỹ năng thực hành, mỹ thuật của từng giáo viên. Nếu cách làm này được ứng dụng rộng rãi sẽ tạo động lực mạnh mẽ cho việc hoàn thành trách nhiệm bộ môn và yêu cầu đổi mới về phương pháp dạy học. Cơ sở thực tiễn đã chứng minh: “Dù khó khăn đến đâu thì Thầy – Trò cũng phải Dạy tốt - Học tốt”(Bác Hồ)
C. Kết luận:
I.Ý nghĩa của đề tài đối với công tác:
+ Đối với bản thân: Giúp cho chúng tôi rèn luyện kỹ năng sư phạm thực hành, khắc sâu kiến thức vốn có trên bản đồ. Sáng tạo và khám phá những điều mới cần khai thác trên đồ dùng dạy học. Trợ giúp đồng nghiệp thực hiện được yêu cầu bức xúc của môn lịch sử.
+ Học sinh: qua việc thực hành vẽ bản đồ rèn luyện tính kiên nhẫn, cẩn thận. Từ đó củng cố kiến thức. Khai thác kiến thức sẵn có trên bản đồ. Đặc biệt giáo dục tính sáng tạo, thao tác lao động giáo dục nhận thức khai thác bản đồ trên giờ lên lớp.
+ Tổ chuyên môn: Giúp cho tổ chuyên môn có đủ phương tiện dạy học cần thiết ở mỗi giờ lên lớp. Trong điều kiện khó khăn chung của ngành. Nâng cao chất lượng bộ môn tiết kiệm một phần kinh phí khi mua sắm đồ dùng dạy học mới. Đánh giá hoạt động thực tiễn với công việc được giao.
+ Đối với trường:
	Cách làm này có thể là đề tài tham khảo cho các môn khác: sinh vật, giáo dục công dân, tiếng anh, thể dục, toán học, áp dụng. Điều đó giúp cho giáo viên sáng tạo trong cách nghĩ và làm việc với phương pháp hiện đại. Trường cũng có thêm đồ dùng giảng dạy mới nâng cao chất lượng dạy- học ngày càng đạt hiệu quả cao hơn.
+ Đối với ngành:
Tôi không có tham vọng lớn, nhưng nếu các trường hiện nay áp dụng sáng kiến này có thể tiết kiệm được một nguồn ngân sách cho trường và cho ngành mà nó c̣òn đáp ứng ngay nhu cầu dạy học theo phương pháp cải tiến.
II.Khả năng áp dụng:
Trên thực tế sáng kiến này đã được đi vào thực tế từ hơn 3 năm qua tại trường TH-THCS Đinh Công Bê, xã Mỹ Thọ – Huyện Cao Lãnh – tỉnh Đồng Tháp và đã đạt nhiều thành tựu: số lượng đồ dùng dạy học tự làm của trường ngày càng tăng thêm rất nhiều, học sinh và giáo viên biết được cách làm và sử dụng đồ dùng hiệu quả.
Nhiều năm liên tục trường đạt nhiều giải thưởng cao trong các hội thi tự làm đồ dùng dạy học cấp Huyện, tỉnh.
Nếu sáng kiến được nhân rộng hơn ở nhiều trường trong tỉnh Đồng Tháp thì sẽ đem lại hiệu quả giáo dục cao hơn.
III.Bài học kinh nghiệm, hướng phát triển:
+ Trường nào có sự quan tâm của Ban Giám Hiệu hết ḷòng hỗ trợ thì sẽ đạt được kết quả.
+ Tổ trưởng phải là người tháo vát, năng động và có quyết tâm thực hiện cải tiến phương pháp theo nhu cầu mới, được sự giúp đỡ của đồng nghiệp thì sẽ tạo ra khả năng thực hiện nhanh chóng đồ dùng dạy học.
+ Giáo viên bộ môn: phải là người chủ động, ý thức trách nhiệm trước thực trạng giảng dạy bộ môn, muốn cầu tiến. Khắc phục khó khăn để hoàn thành chỉ tiêu được giao. trước mắt là giáo dục học sinh kỹ năng thực hành.
*Hướng nghiên cứu:
+ Đối với môn lịch sử không chỉ có bản đồ, sơ đồ, lược đồ mà c̣òn nhiều loại đồ dùng dạy học khác như: biểu đồ, tranh ảnh, tư liệu, nên định hướng của chúng tôi năm học 2010-2011 sẽ từng bước thực hiện tùy theo kinh phí của năm học. Trước mắt để sáng kiến kinh nghiệm đi vào thực tiễn:
+ Giữ gìn bản đồ sẵn có.
+ Tiếp tục thực hiện vẽ thêm những bản đồ mới.
+ Thực hiện làm các loại đồ dùng khác: Biểu đồ, tranh ảnh, nhưng phải dựa vào yếu tố cơ sở cách tổ chức và phân loại định thời gian hoàn thành.
+ Tôi thiết nghĩ cách làm của mình có thể đúng, phù hợp ở trường này, nhưng lại không phù hợp với trường khác. Đôi lúc không tránh khỏi chủ quan, phiến diện, rất mong các đồng chí đóng góp thiết thực cho cách làm này, góp phần đưa chất lượng bộ môn lịch sử đạt yêu cầu mong muốn: “Cải tiến phương pháp bộ môn”.
IV.Đề xuất, kiến nghị:
 - Thực ra hiện nay trong nhà trường đã được cấp rất nhiều thiết bị. Tuy vậy, đối với môn Lịch sử thì các đồ dùng thiết bị còn qáu ít, vì vậy muốn đạt được kết quả cao trong bộ môn này theo tôi cần có những yêu cầu sau: 
 - Các cơ quan thiết bị trường học cần có tranh ảnh về các di tích lịch sử và di sản văn hóa, chân dung các nhân vật lịch sử có công với cách mạng
 - Nhà trường cần tạo điều kiện và chi trả hợp lý về chi phí khi giáo viên tự thiết kế các đồ dùng dạy học còn thiếu.
 Người viết
	Nguyễn Văn Nhiên
Tài liệu tham khảo
- Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông, NXB giáo dục Hà Nội 1998