Sáng kiến kinh nghiệm Giáo dục ý thức bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa phi vật thể của huyện Anh Sơn trong dạy học Lịch sử tại trường trung học phổ thông

hức được những giá trị văn hóa dân tộc đã được hình thành, phát triển trong lịch sử.
Có thái độ trân trọng với các di sản văn hóa dân tộc, hình thành ý thức giữ gìn, phát triển các giá trị văn hóa truyền thống.
Định hướng các năng lực hình thành:
Năng lực chung: Năng lực tự học, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề, năng lực hợp tác, năng lực xây dựng ngôn ngữ
Năng lực chuyên biệt: Năng lực tái hiện các sự kiện lịch sử, mô tả các thành tựu văn hóa, năng lực thực hành bộ môn, năng lực khai thác và sử dụng kênh hình trong học tập lịch sử, năng lực so sánh, phân tích, vận dụng và liên hệ với thực tiễn.
CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH
Chuẩn bị của giáo viên:
Tranh ảnh về các thành tựu văn hóa.
Các tư liệu tham khảo khác.
Chuẩn bị của học sinh:
Sưu tầm các tranh ảnh về văn hóa liên quan đến bài học
Tìm hểu thực tế các di sản văn hóa phi vật thể của địa phương em
THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC
Hoạt động khởi động
Việt Nam có nền văn hóa phong phú, đa dạng và đậm đà bản sắc dân tộc. Có được thành tựu như vậy, cha ông ta đã không ngừng sáng tạo, xây dựng và phát triển trong suốt thời kì dựng nước và giữ nước, nhất là trong các thế kỉ XVI đến thế kỉ XVIII, văn hóa dân tộc phát triển phong phú đa dạng, đặc biệt xuất hiện nhiều yếu tố văn hóa mới. Đó là những thành tựu cụ thể nào? những thành tựu đó có ý nghĩa gì đối với đời sống tinh thần của người Việt và có đóng góp gì vào tinh hoa văn hóa nhân loại? Bài học này sẽ giúp chúng ta giải quyết những vấn đề trên.
Hình thành kiến thức mới
Hoạt động 1: TÌM HIỂU TÌNH HÌNH TƯ TƯỞNG, TÔN GIÁO
(Hình thức tổ chức dạy học: cá nhân/nhóm/toàn lớp)
Giáo viên chia lớp thành 5 nhóm, mỗi nhóm 6 học sinh, phát phiếu học tập, yêu cầu hs đọc thông tin từ SGK và hoàn thành phiếu học tập theo mẫu:
Tôn giáo
Thế kỉ XVI – XVIII
Phật giáo

Nho giáo

Đạo giáo và tín ngưỡng dân gian

Thiên chúa giáo

Học sinh nghiên cứu tài liệu, suy nghĩ, thảo luận nhóm và hoàn thiện phiếu học tập.
Đại diện 1 nhóm báo cáo, các nhóm khác trao đổi, bổ sung, nhận xét kết quả của từng nhóm.
+ Giải thích vì sao từ thế kỉ XVI, đạo Phật phục hưng trong nhân dân và sự nở rộ các tín ngưỡng dân gian.
+ Phân tích ý nghĩa của Chùa làng, Đình làng trong đời sống tinh thần người Việt.
+ Phân tích ý nghĩa độc đáo của tượng Phật quan âm nghìn tay nghìn mắt ở Việt Nam.
Học sinh các nhóm tiếp tục thảo luận, trao đổi, trình bày kết quả của nhóm. Các nhóm khác bổ sung, hoàn thiện.
GV quan sát các nhóm làm việc, góp ý bổ sung, hướng dẫn học sinh chốt các ý chính sau:
Tôn giáo
Thế kỉ XVI – XVIII
Phật giáo
- Dược khôi phục và phát triển nhưng không bằng trước.
Nho giáo
- Nho giáo từng bước suy thoái, tôn ti trật tự phong kiến không còn được tôn trọng như trước.
Đạo giáo và
tín ngưỡng dân gian
- Tín ngưỡng truyền thống được phát huy, tôn trọng.
Thiên chúa giáo
- Bắt đầu được truyền bá vào nước ta từ đầu thế kỷ XVI
Hoạt động 2: TÌM HIỂU TÌNH HÌNH GIÁO DỤC
(Hình thức hoạt động: Cá nhân/nhóm/cả lớp)
Giáo viên đặt vấn đề: Sự phát triển của giáo dục bị chi phối bởi ý thức hệ tư tưởng phong kiến. Bản thân giáo dục cũng góp phần đề cao, mở rộng ảnh hưởng của Nho giáo và sau đó đặt câu hỏi, yêu cầu cá nhân tích cực nghiên cứu, trả lời: Tìm hiểu tình hình giáo dục qua các thời kì?
Học sinh tự tìm hiểu, giáo viên gọi học sinh trả lời, nhận xét bổ sung.
Giáo viên chia lớp thành 2 nhóm, đưa ra một số vấn đề để học sinh tìm hiểu sâu hơn. Cụ thể:
+ Nhóm 1: Những chính sách phát triểngiáo dục của các triều đại Mạc, chính quyền chúa Nguyễn ở Đàng Trong và chính quyền Lê -Trịnh ở Đàng Ngoài, triều Tây Sơn
+ Nhóm 2: Những điểm mới của giáo dục ở vương triều Tây Sơn so với các triều đại trước đó
+ Nhóm 3: Đánh giá những hạn chế của giáo dục Nho học ở Việt Nam thời phong kiến trong giai đoạn này?
Học sinh tìm hiểu theo nhóm, trao đổi, thảo luận để giải quyết vấn đề. Sau đó cử đại diện nhóm phát biểu, các nhóm bổ sung, hoàn thiện.
Giáo viên hướng dẫn học sinh chốt ý:
Nhóm 1: Những chính sách giáo dục của các triều đại:
Nhà Mạc được thành lập, tiếp tục phát triển giáo dục Nho học, tổ chức đều đặn các kì thi để tuyển chọn nhân tài.
Khi đất nước bị chia cắt, ở Đàng Ngoài nhà nước Lê – Trịnh cũng cố gắng tiếp tục mở rộng giáo dục theo thời Lê Sơ. Tuy nhiên số người đậu đạt không nhiều. Oử Đàng Trong đến năm 1946, chúa Nguyễn mới mở khoa thi đầu tiên với nội dung giáo dục sơ lược.- Triều Tây Sơn, đời vua Quang Trung chấn chỉnh lại giáo dục, đưa chữ Nôm vào nội dung học tập và thi cử
Nhóm 2: Những điểm mới của giáo dục ở vuwowngb triều Tây Sơn so với các triều đại trước đó: đưa chữ Nôm vào nội dung học tập và thi cử
+ Nhóm 3: Đánh giá những hạn chế của giáo dục Nho học ở Việt Nam thời phong kiến trong giai đoạn này: Nội dung giáo dục giai đoạn này vẫn nặng về kinh sử, ít chú trọng các môn khoa học
Hoạt động 3: TÌM HIỂU TÌNH HÌNH VĂN HỌC
Giáo viên chia học sinh trong lớp thành 5 nhóm, phát phiếu học tập theo mẫu và yêu cầu học sinh nghiên cứu tài liệu, thực hiện hoạt động theo nhóm.
Thể loại
Thành tựu


Học sinh nghiên cứu tài liệu, suy nghĩ, thảo luận nhóm và hoàn thiện phiếu học tập.
Đại diện 1 nhóm báo cáo, các nhóm khác trao đổi, bổ sung, nhận xét kết quả của từng nhóm.
Giáo viên tiếp tục yêu cầu học sinh tìm hiểu thêm về một số vấn đề sau:
+ Nội dung chủ yếu của văn học qua các thời kì.
+ Tìm hiểu một số tác giả và một số tác phẩm tiêu biểu.
+ Nội dung một số tác phẩm liên quan đến chương trình học phổ thông.
Học sinh các nhóm tiếp tục thảo luận, trao đổi, trình bày kết quả của nhóm. Các nhóm khác bổ sung, hoàn thiện.
GV quan sát các nhóm làm việc, góp ý bổ sung, hướng dẫn học sinh chốt các ý chính sau:
Thể loại
Thành tựu
V¨n häc ch÷ Hán
V¨n häc ch÷ N«m
V¨n häc d©n gian
V¨n häc ch÷ Hán dÇn trë nên kh« khan, khu«n sáo.
V¨n häc ch÷ N«m phát triÓn mạnh h¬n trưíc vµ chiÕm vÞ trÝ träng yÕu. Các nhµ th¬ næi tiÕng như NguyÔn BØnh Khiêm, §µo Duy Tõ, Phïng Kh¾c Khoan
V¨n häc d©n gian phát triÓn mạnh ph¶n ánh ưíc m¬ về mét cuéc sống, hạnh phóc, t×nh yêu
... cña ngưêi d©n lao ®éng.
Hoạt động 4: TÌM HIỂU NGHỆ THUẬT (Hình thức cá nhân/nhóm)
Hoạt động 4.1. Tìm hiểu nghệ thuật kiến trúc điêu khắc và nghệ thuật sân khấu của dân tộc
Giáo viên yêu cầu các nhóm đã chia ở các mục trước trình bày kết quả nhiệm vụ chuẩn bị ở nhà về các vấn đề:
+ Trình bày điều tâm đắc về nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc
.+ Trình bày hiểu biết của em về nghệ thuật sân khấu.
Giáo viên chọn đại diện từng nhóm trình bày, các nhóm khác góp ý, bổ sung:
Kiến trúc, điêu khắc tiếp tục phát triển, xuất hiện các công trình nổi tiếng, có giá trị như Chùa Thiên Mụ, tượng Phật bà Quan âm nghìn tay, nghìn mắt,
Nghệ thuật dân gian hình thành, phản ánh cuộc sống của người dân lao động.
Nghệ thuật sân khấu tuồng, chèo, được duy trì. Xuất hiện các làn điệu dân ca, hò, vè, si, lượn ... mang tính địa phương.
Hoạt động 4.2. Tìm hiểu nghệ thuật sân khấu dân gian tại địa phương em
Liên hệ thực tế ở địa phương hiện đang tồn tại các loại hình nghệ thuật dân gian nào?. Cả lớp cùng trao đổi và trả lời câu hỏi.
GV nhận xét và liện hệ cụ thể: Hiện nay ở huyện Anh Sơn chúng ta có các loại hình sân khấu dân gian: Các làn điệu dân ca xứ Nghệ, dân ca Thái, múa sạp,hát tuồng, hát chèo:Các nhạc cụ như: Cồng chiêng, thổi kèn lá, sáo trúc, tiêu, đàn
Hoạt động 5:TÌM HIỂU NHỮNG THÀNH TỰU VỀ KHOA HỌC – KĨ
THUẬT (Hình thức cá nhân/nhóm/toàn lớp)
Giáo viên chia học sinh trong lớp thành 5 nhóm, phát phiếu học tập theo mẫu và yêu cầu học sinh nghiên cứu tài liệu, thực hiện hoạt động theo nhóm tìm hiểu thành tựu khoa học – kĩ thuật qua các thời kì
Lĩnh vực
Thành tựu
Khoa học

Kĩ thuật

Học sinh nghiên cứu tài liệu, suy nghĩ, thảo luận nhóm và hoàn thiện phiếu học tập.
Đại diện 1 nhóm báo cáo, các nhóm khác trao đổi, bổ sung, nhận xét kết quả của từng nhóm.
Giáo viên tiếp tục yêu cầu học sinh cho nhận xét về những thành tựu KH – KT đã đạt được.
Hoạt động luyện tập
Giáo viên hệ thống lại những thành tựu văn hóa cơ bản.
Yêu cầu HS lập bảng thống kê những thành tựu văn hóa của dân tộc trong các thế kỷ XVI – XVIII.
Hoạt động vận dụng và mở rộng
GV yêu cầu hs sưu tầm các thành tựu văn hóa giai đoạn này.
Học sinh về tìm hiểu các thành tựu văn hóa ở địa phương.
Hoạt động tìm tòi sáng tạo
GV sử dụng phương Sân khấu hóa lớp học qua cuộc thi hái hoa dân chủ.
Thời gian: Khoảng 5 phút ( Do thời lượng bài học và đảm bảo kết cấu nội dung bài học. Để thực hiện thành công, giáo viên cần cho học sinh chuẩn bị chu đáo những những nhiệm vụ đã được giáo viên giao, đồng thời giáo viên cần thực hiện nhanh hơn những phần trước đó của bài học này nhằm giành thêm thời gian cho phần tìm tòi sáng tạo mà giáo viên và học sinh đang thực hiện)
Công tác chuẩn bị:
+ Giáo viên giao nhiệm vụ cho các nhóm tìm hiểu lĩnh vực sân khấu dân gian còn tồn tại ở địa phương em hiện nay và biết thực hành cơ bản qua biểu diễn tại lớp một tiết mục mà em đã được tìm hiểu
+ Cả 4 nhóm đều tìm hiểu về sân khấu gian gian tại địa phương em. Lưu ý khi chia nhóm, giáo viên chia học sinh thành từng nhóm với thành phần học sinh có cả người dân tộc kinh và dân tộc thiểu số. Bởi các giá trị sân khấu dân gian còn tồn tại hiện nay ở địa phương chủ yếu ở đồng bào dân tộc thiểu số.
+ Nội dung chuẩn bị các nhóm: GV giao nhiệm vụ trước khi học bài học mới khoảng 7 ngày. Yêu cầu các nhóm tìm hiểu các vấn đề: Hiện nay tại địa phương em đang tồn tại các loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian nào? Hãy cử cả nhóm hoặc đại diện nhóm trình bày một tiết mục nghệ thuật dân gian nào đó.
+ GV chuẩn bị 4 lá thăm tương ứng với 4 nhóm ( đội thi), của đại diện 4 nhóm lên bắt thăm và sau đó thứ tự các nhóm trình bày phần thi của đội mình.
Công tác chuẩn bị: Giáo viên giao nhiệm vụ cho các nhóm tìm hiểu lĩnh vực sân khấu dân gian còn tồn tại ở địa phương em hiện nay và biết thực hành cơ bản qua biểu diễn tại lớp một tiết mục mà em đã được tìm hiểu
+ GV chuẩn bị: Đạo cụ múa sạp, múa cồng chiêng, thổi kèn lá, trang phục liên quan.
Dự kiến HS trả lời: các nhóm sẽ trình bày cở bản phần kể tên các nghệ thuật trình diễn dân gian của địa phương, còn phần thực hành trình diễn còn tùy thuộc vào khả năng tự tiếp nhận và tùy thuộc một phần năng khiếu của các em
Sau khi các nhóm biểu diễn xong phần thi, GV nhận xét, cho điểm và kết thúc bài học
Phụ lục 3: BÀI KIỂM TRA 15 PHÚT
Trắc nghiệm:
Câu 1: Cồng chiêng là loại hình nghệ thuật của dân tộc nào của huyện Anh Sơn?
A. Dân tộc Thái	B. Dân tộc Mông
C. Dân tộc Kinh	D. Dân tộc Mường
Câu 2: Nghệ thuật sân khấu dân gian đang được mọi lứa tuổi yêu thích tại địa phương em là gì?
A. Chèo	B. Tuồng
C. dân ca xứ nghệ	D. Dân ca quan họ
Câu 3: Hiện nay nghệ thuật sân khấu dân gian tại địa phương như thế nào:
A. Tồn tại rất ít	B. Tồn tại rất phong phú và đa dạng
C. Bị mai một nhiều	D. Khá phong phú
Câu 4: Theo em có cần bảo tồn và phát huy các loại hình nghệ thuật sân khấu tại địa phương không?
A. Rất cần thiết	B. Cần thiết
C. không cần thiết	D. Không cần thiết lắm
Câu 5: Nghệ thuật sân khấu nào tại địa phương đang có xu hướng bị mai một dần?
A. Dân ca xứ nghệ	B. Chèo
C. Tuồng	D. Hát ví
Tự luận:
Câu hỏi: Em hãy kể tên các loại hình nghệ thuật dân gian đang tồn tại ở huyện Anh Sơn? Là thế hệ trẻ, em cần làm gì để bao tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa phi vật thể tại địa phương?
Phụ lục 4: Phiếu thăm dò ý kiến học sinh sau khi tham gia hoạt động trải nghiệm
Câu hỏi
Trả lời
% Lựa chọn
1. Hãy cho biết cảm nhận của em về cuộc trải nghiệm sáng tạo mà em vừa được tham gia
A. Rất thích
95%
B. Thích
5%
C. không thích
0%
2. Sau khi tham gia hoạt trải nghiệm sáng tạo, em có lĩnh hội được nhiều kiến thức về văn hóa phi vật thể tai địa phương không?
A. Rất nhiều
85%
B. Vừa phải
15%
C. Rất ít
0%
3. Sau đợt hoạt động trải nghiệm này em có biết thực hành một số loại hình văn hóa phi vật thể tại địa phương không?
A. Biết nhiều
100%
B. Biết ít
0%
C. Không hề biết
0%
4. Em nghĩ thế nào về giáo dục ý thức bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể tại địa phương thông qua hoạt động trải nghiệm sáng tạo?
A. Rất hiệu quả
90%
B.mức độ hiệu quả vừa phải
10%
C. Không hiệu quả
0%
5. Em có thích được tiếp tục tham gia các cuộc trải nghiệm nữa không?
A. Rất thích
90%
B. Thích
10%
C. không thích
0%
6.Cuộc trải nghiệm sáng tạo có giúp em rèn luyện kỹ năng học tập nhiều không?
A, Rất phong phú- đa dạng
85%
B. Vừa phải
15%
C. Đơn điệu
0%
7. Qua cuộc trải nghiệm em thấy văn hóa phi vật thể ở địa phương ta như thế nào?
Rất phong phú – đa ạng
100%
Vừa phải
0%
Đơn điệu
0%
Phụ lục 5: Phiếu khảo sát kết quả của lớp thực nghiệm
Câu hỏi
Trả lời
% Lựa chọn
1. Theo em, lề hội truền thống phổ biến nhất tại địa phương là lễ hội gì?
Thờ cúng tổ tiên

Uống nước nhớ nguồn

Cầu mưa

2.Nhạc cụ mang tính cộng đồng của người Thái là nhạc cụ nao?
Cồng chiêng

Kèn lá

Sáo tiêu

4.Sân khấu dân gian đang được duy trì và phát triển sâu rộng trong nhân dân ta?
Hát dân ca

Hát quan họ

Hát ví

5.Trong các lễ hội của đồng bào Thái thường kèm theo tục uống rượu gì
Rượu cần

Rượu nếp

Rượu men lá

6. Đồng bào Thái tại địa phương đã biết chữ Thái hay chưa
Chưa biết

Biết ít

Đã biết

7. Nghề thủ công nào đang ngày càng phát triển và được nhân rộng tại địa phương em?
Nghề mộc

Nghề rèn

Nghề bánh gai

8. Em đã tham gia hoạt động nào để bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống tại địa phương
Hoạt động trải nghiệm

Trò chơi

Đọc tài liệu

9. Theo em bảo tồn văn hóa là gi?
Gìn giữ và phát huy

Giữ nguyên

Bảo vệ

10. Trách nhiệm bảo tồn văn hóa địa phương?
Cán bộ các ban ngành và toàn thể nhân dân



Cán bộ các cấp

Nhân dân


Phụ lục 6: Một số hình ảnh được sử dụng trong mục vận dụng vào dạy học một số bài trong chương trình lịch sử THPT
Học sinh biểu diễn trang phục dân tộc Thái cuối tiết học
Học sinh thổi kèn lá cuối tiết học	Học sinh hát dân ca cuối tiết học
Phụ lục 7: Một số hình ảnh học sinh tham gia hoạt động trải nghiệm sáng tạo
Học sinh tìm hiểu về Trang phục người Thái và được mặc trang phục Thái
Nhóm học sinh tìm hiểu thổi kèn lá Tại bản Kẻ May – Cẩm Sơn
Nhóm học sinh tìm hiểu nghề làm bánh gai tại thôn 3 – Tường Sơn
Hoc sinh tập dệt vải thổ cẩm tại bản Bộng – Thành Sơn
Múa sạp của dân tộc Thái tại bản Bộng - Thành Sơn
Nhóm học sinh trải nghiệm về Cồng chiêng và tiếng Thái
Xưởng Mộc nhà Bác Khoa thôn 3 – Tường Sơn
Lò rèn Bác Hùng tại chợ Cây Chanh – Đỉnh Sơn
Sản phẩm nghề rèn của bác Hùng tại chợ Cây Chanh – xã Đỉnh Sơn
Học sinh tìm hiểu thuốc nam của dân tộc Thái nhà bác Thanh thôn 1 – Thọ Sơn
Uống rượu cần của đồng bào Thái tai bản Kẻ May – Cẩm Sơn
Học sinh thảo thảo luận và viết bài thu hoạch
Bài thu hoạch của học sinhlớp 10C3
Phụ lục 8: Link một số video về kết quả sau khi tham gia hoạt động trải nghiệm:
Em Vi Cẩm Tú – Lớp 10C3 biểu diễn tiết mục đơn ca “ Về bản em trên núi”: hoặc đĩa CD kèm theo
Em Nguyễn văn Đạt – Lớp 10C3: Đánh cồng chiêng của đồng bào dân tộc Thái ở bản Bộng hoặc đĩa CD kèm theo
	EM Bùi Đức Quốc Vượng Lớp 10C3: Với tiết mục thổi sáo rất trong trẻo hoặc đĩa CD
Em Lê Hải Đăng tham gia đóng vai hướng dẫn viên giới thiệu làng nghề truyền thống bánh gai xứ Dừa: hoặc đĩa CD kèm theo