Sáng kiến kinh nghiệm Khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử

môn Lịch sử nói riêng, các cấp quản lí phải lưu tâm và suy nghĩ. Do đó tôi mạnh dạn đưa ra một vài kinh nghiệm của bản thân để góp phần nhỏ bé của mình vào sự nghiệp chung. 	Việc vận dụng các phương pháp, kỹ năng khai thác kênh hình vào giảng dạy Lịch sử, theo kinh nghiệm của bản thân tôi cùng nhiều đồng nghiệp khác đã được tham khảo ý kiến là một việc làm rất có hiệu quả nhằm gây hứng thú cho học sinh, nhất là trong giai đoạn hiện nay, khi việc học Lịch sử, tìm hiểu Lịch sử, nhận thức Lịch sử đang có chiều hướng giảm sút, xuống cấp. Ảnh hưởng của nền kinh tế thị trường, lối suy nghĩ, cách sống thực dụng đang tác động mạnh mẽ đến từng học sinh cùng với sự thiếu thốn phương tiện, đồ dùng dạy học cũng như thái độ dạy học đối phó, qua loa, đại khái của không ít giáo viên đã và đang là những trở ngại không nhỏ đối với việc giảng dạy nói chung và dạy bộ môn Lịch sử nói riêng.
Các kênh hình về bản đồ lịch sử, về nhân vật lịch sử với ưu thế của nó: rõ ràng, sinh động, dễ nhớ, dễ ấn tượng, dễ đi vào lòng người sẽ là một thế mạnh trong việc hỗ trợ đắc lực cho việc truyền thụ kiến thức lịch sử thông qua đó góp phần giáo dục đạo đức, lòng biết ơn đối với truyền thống tổ tiên, với các lãnh tụ, các danh nhân cũng như những anh hùng liệt sĩ đã hi sinh, đã đóng góp xương máu của mình để làm rạng rỡ thêm lịch sử nước nhà cũng như lịch sử văn minh nhân loại.
2. Nội dung và cách thức thực hiện giải pháp, biện pháp ( đây là nội dung chính của đề tài ).
2.1 Kỹ năng khai thác kênh hình:
Để đạt hiệu quả cao khi khai thác kênh hình trong sách giáo khoa Lịch sử nhằm phục vụ cho việc giảng dạy, giáo viên nên yêu cầu học sinh quan sát và tìm hểu thông tin liên quan đến kênh hình của bài học mới ở nhà. Đồng thời phải có kế hoạch cụ thể công việc của thầy và trò trong quá trình làm việc trên lớp. 
Trước hết để khai thác tốt kênh hình trong SGK phục vụ cho việc giảng dạy bộ môn lịch sử, bằng những kinh nghiệm thực tế, xin trình bày một số kĩ năng cơ bản sau:
Thứ 1: Nắm được phương pháp cơ bản khai thác các loại kênh hình
Về cơ bản, hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử hiện nay, gồm có hai loại chính sau:
 Loại 1: Lược đồ, biểu đồ.
Loại 2: Hình ảnh lịch sử.
Trong loại hình ảnh lịch sử lại có hai nhóm chính:
Nhóm1: Hình ảnh minh họa tình hình quân sự, kinh tế, văn hoá, chính trị, khoa học kĩ thuật...
Nhóm 2: Hình ảnh về nhân vật lịch sử.
Thứ 2: Phải nắm được kiến thức cơ bản của kênh hình. 
Việc nắm được kiến thức cơ bản của kênh hình đóng một vai trò rất quan trọng, giúp giáo viên chủ động, linh hoạt trong quá trình tổ chức khai thác kênh hình trên lớp. 
 - Hình ảnh màu, sắc nét và sinh động hơn hình ảnh trong sách giáo khoa.
 - Thông tin phong phú và có những đánh giá về vấn đề lịch sử mang tính hiện đại, phù hợp với quan điểm hiện nay hơn.
 - Tiết kiệm được thời gian tìm kiếm thông tin...
Thứ 3: Xác định mục đích cần hướng đến khi khai thác kênh hình.
Việc xác định mục đích cần hướng đến khi khai thác kênh hình, là nhằm tránh sự chệch hướng trong quá trình khai thác và để đạt hiệu quả cao nhất sau khi khai thác.
Thứ 4: Thiết kế câu hỏi hợp lý, trọng tâm.
Câu hỏi hợp lý, trọng tâm, có ý nghĩa rất quan trọng, nó không những phát huy được tính tích cực, phát triển khả năng tư duy của học sinh; mà còn giúp học sinh hiểu sâu, nhớ kĩ những kiến thức được tìm hiểu... 
2.2. Nguyên tác khai thác kênh hình:
Giáo viên đứng lớp cần phải có sự chuẩn bị chu đáo cẩn thận, nghiên cứu kỹ trước nội dung các kênh hình trước khi lên lớp. Chuẩn bị lời nói ngắn gọn, súc tích, dễ hiểu và gây hứng thú cho học sinh. Chính yêu cầu đó sẽ giúp người giáo viên nâng cao ý thức tự giác, tinh thần trách nhiệm trong các giờ lên lớp.
	Ngoài ra các giờ sử dụng kênh hình trong dạy học giáo viên chủ yếu đóng vai trò hướng dẫn, chỉ đạo, còn học sinh phải tự quan sát nghiên cứu để rút ra kiến thức. Giáo viên phải khắc phục khó khăn sưu tầm các tài liệu có liên quan đến kênh hình, trao đổi chuyên môn tổ, cụm chuyên môn để có cách sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa một cách hiệu quả nhất.
Bên cạnh đó học sinh học sinh phải tự giác tìm hiểu kênh hình dưới sự hướng dẫn gợi mở của giáo viên, tiếp nhận kiến thức một cách chủ động.
	Để nâng cao hiệu qủa sử dụng kênh hình cần đảm bảo các nguyên tắc sau:
Một là: Sử dụng đúng mục đích. Trong quá trình dạy học giáo viên phải đề ra được đúng mục đích dạy học, tiến trình các hoạt động lên lớp. Hoạt động của giáo viên cũng như việc sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa quy định mục đích học tập của học sinh. Mục đích của mỗi bài chính là học sinh lĩnh hội được tri thức, hình thành và phát triển kỹ năng, nhân cách. Mỗi một loại kênh hình trong sách giáo khoa có một chức năng riêng nên chúng phải được nghiên cứu cụ thể để sử dụng đúng mục đích, phù hợp với yêu cầu bài học.
Hai là: Sử dụng đúng lúc. Nghĩa là kênh hình lúc nào cũng phải được sử dụng hợp lý nhất, trong trình bày kiến thức mới hay là củng cố kiến thức đã học hoặc ra bài tập về nhà. Tóm lại cần được đưa ra khi học sinh cần được minh họa, cần tìm hiểu nhất về nội dung bài học, tránh đưa ra đồng loạt phân tán sự chú ý của học sinh.
Ba là: Sử dụng đúng mức độ, cường độ. Tùy vào từng nội dung, mục đích sử dụng mà giáo viên đưa ra những yêu cầu khác nhau đối với học sinh. Trong giờ giảng bài mới nếu điều kiện thời gian không cho phép thì giáo viên chỉ tập trung giới thiệu, thuyết minh một số hình vẽ, sơ đồ, lược đồ, tranh ảnh điển hình nhất . Hơn nữa cần phải bố trí thời gian ở những kênh hình một cách hợp lý mà không bỏ qua phần cơ bản là kênh chữ.
Bốn là: Kết hợp sử dụng kênh hình sách giáo khoa với các đồ dùng được trang bị. Như bản đồ, sơ đồ, tranh ảnh phóng to, các tài liệu thành văn có liên quan. Với những kênh hình khó quan sát, mờ hoặc chưa cụ thể, giáo viên có thể phóng to, sưu tầm ảnh màu trên Internet hoặc cụ thể hóa để các em dễ nhận biết và tiếp thu hơn.
Năm là: Nội dung thuyết minh kênh hình phải sinh động, hấp dẫn, kết hợp với những lời nói truyền cảm thì mới có sức thuyết phục cao đối với học sinh.
Sáu là: Phương pháp thường hay sử dụng để khai thác kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử là. Hướng dẫn học sinh quan sát ( từ tổng thể đến chi tiết ), kết hợp miêu tả, phân tích, đàm thoại thông qua hệ thống câu hỏi gợi mở của giáo viên để học sinh tự rút ra được ý nghĩa của kênh hình đó. Giáo viên có thể tổ chức cho học sinh làm việc theo nhóm, cá nhân hoặc toàn lớp
Hiệu quả sử dụng kênh hình còn phụ thuộc vào sự ham muốn của học sinh, giáo viên phải là người đưa ra tình huống có vấn đề để kích thích sự hiểu biết của học sinh, khơi dậy niềm đam mê của học sinh đối với môn học.
	2.3. Ứng dụng cụ thể:
Với những kĩ năng cơ bản và các nguyên tắc nêu trên, dưới đây là một số ứng dụng cụ thể:
Hình 1: Bãi đỗ ô tô ở Niu-Yoóc năm 1928
Hình 2: Công nhân xây dựng cao ốc ở Mĩ
Hình3 : Nhà ở của người lao động Mĩ những năm 20 của thế kỷ XX 
 (Lớp 8, Bài 18: Nước Mĩ giữa hai cuộc chiến tranh thế giới )
* Mục đích cần hướng đến:
Hướng dẫn học sinh tìm hiểu tình hình nước Mĩ trong thập niên 20 của thế kỷ XX.
* Kiến thức cơ bản để khai thác: 
- Hình 1: là hình ảnh một bãi đỗ xe ô tô tại một bờ biển ở Niu Óoc vào ngày nghỉ cuối tuần. Vào thời điểm đó người Việt Nam chưa có nổi chiếc xe đạp để đi nhưng người Mĩ đã đi xe hơi. Hình ảnh đó thể hiện sự văn minh, hiện đại và đẳng cấp của người Mĩ luôn đi trước thời đại, nó cũng thể hiện sự phát triển vượt bậc của nền công nghiệp Mĩ, đặc biệt là công nghiệp chế tạo ô tô. 
 Hình 1: Bãi đỗ xe ô-tô tại một bờ biển ở Niu Óoc năm 1928.
Hình 2: là nhà ở của người lao động Mĩ. Nó thể hiện xã hội Mĩ có sự phân hóa sâu sắc giữa người giàu (những triệu phú, tỉ phú) với người nghèo, những người nghèo chỉ có những túp lều tranh, dột nát, bẩn thỉu, như các “ổ chuột” làm nơi trú ngụ, bên cạnh những “nhà chọc trời” của người giàu sang. Điều đó cho thấy xã hội Mĩ đầy rẫy những bất công. Người lao động làm ra sản phẩm nuôi sống xã hội, đem lại sự phồn vinh cho đất nước, nhưng họ không bao giờ được hưởng thành quả do mình làm ra.
* Câu hỏi sử dụng 
Câu 1: Các bức ảnh trên phản ánh điều gì?
Câu 2: Nêu nhận xét của em về tình hình xã hội Mĩ ở đầu thế kỷ XX?
Hình 3: Tranh biếm họa ở châu Âu năm 1939.
 (Lớp 8, Bài 18: Chiến tranh thế giới thứ hai)
* Mục đích cần hướng đến
Hít-le được ví như người khổng lồ, xung quanh là các chính khách châu Âu đã nhượng bộ Hít-le.
* Kiến thức cơ bản để khai thác: Tiểu sử về Hitle
 Adolf Hitle sinh ngày 20-4-1889, tự sát ngày 30-4-1945. Là chủ tịch đảng Đức Quốc xã từ năm 1921, làm thủ tướng Đức từ năm 1933, 
 Ông kiến lập chế độ độc quyền quốc gia xã hội của Đệ tam Đế quốc, cấm chỉ tất cả các đảng đối lập và bức hại các đối thủ chính trị. Ông đã khởi phát thế chiến thứ hai, thúc đẩy một cách có hệ thống quá trình tước đoạt quyền lợi và sát hại khoảng sáu triệu người Do Thái châu Âu cùng một số nhóm chủng tộc, tôn giáo, chính trị khác, được gọi là cuộc Đại đồ sát dân Do Thái. Mặc dù vậy, nhân vật này chỉ trong vòng vài năm đã bước lên ngôi Thủ tướng Đức và cuối cùng, đã trở thành người cầm quyền độc tài, cai trị phần lớn châu Âu. Hit-le là một trong số ít các nhân vật trong lịch sử nhân loại đã phát huy một năng lực hủy hoại hiếm thấy.
Câu hỏi sử dụng 
Câu 1: Em hãy quan sát thật kĩ bức tranh biếm họa về Hit-le và cho biết nội dung bức tranh muốn nói lên điều gì?
Câu 2: Em biết gì về trùm phát xít Hít-le?
Câu 3: Qua những hiểu biết của mình; Em đánh giá như thế nào về nhân vật này?
 Ảnh : Quốc trưởng nước Đức Hít le
Trên đây là một số ví dụ cụ thể về việc khai thác kênh hình như thế nào để đạt hiệu quả tốt nhất, do phụ trách giảng dạy môn Lịch sử ở khối lớp 8 nên phần lớn những ví dụ mà tôi đưa ra chủ yếu nằm trong chương trình lớp 8. Trong khuôn khổ giới hạn của một đề tài, tôi chỉ đưa ra một vài ví dụ minh họa cho phần phân tích ở trên. Nhưng nếu giáo viên nắm chắc các kỹ năng và các nguyên tắc như đã nêu trong đề tài và chịu khó tìm hiểu các tư liệu lịch sử thì chắc chắn khi gặp bất kỳ một kênh hình nào về Lịch sử thì đều có thể phân tích tốt để làm rõ thêm nội dung của bài học.
3. Mối liên hệ giữa giải pháp, biện pháp.
Biện pháp trên có thể áp dụng ở nhiều bài dạy Lịch sử, ở hầu hết các khối lớp để tăng tính hiệu quả và hấp dẫn trong tiết học Lịch sử.
Tuy vậy nhưng khi thực hiện giáo viên phải phối hợp linh hoạt các biện pháp khác nhau phù hợp với nội dung của từng bài học để tăng tính hiệu quả của tiết dạy, nếu không sẽ đơn điệu và nhàm chán.
Hơn nữa đối tượng nghiên cứu của khoa học Lịch Sử bao gồm nhiều lĩnh vực: kinh tế, chính trị, quân sự, văn hóa, tư tưởng. Do đó, việc nghiên cứu, trình bày phải có kiến thức của tất cả các lĩnh vực.
Các khóa trình Lịch sử ở trường phổ thông trình bày và cung cấp cho học sinh tiến trình Lịch sử thế giới và dân tộc trên tất cả các mặt. Vì vậy để hiểu rõ cũng như tránh nhận thức một cách rời rạc, tản mạn, thì việc chuẩn bị và vận dụng kiến thức liên ngành là rất cần thiết. Trong dạy học nói chung và dạy học Lịch sử nói riêng, nếu kết hợp trình bày miệng với sử dụng đồ dùng trực quan ( hình ảnh, lược đồ, sơ đồ), tài liệu tham khảo của các khoa học khác thì bài giảng sẽ hấp dẫn và hiệu quả hơn nhiều.
 C. KẾT QUẢ THỰC HIỆN ĐỀ TÀI, CÓ SO SÁNH ĐỐI CHỨNG, ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP.
Bản thân tôi đang đảm nhận việc giảng dạy môn Lịch sử ở khối lớp 8, 9 và đã từng giảng dạy ở tất cả các khối lớp, trong quá trình giảng dạy với ý thức vừa nghiên cứu đặc điểm tình hình học tập bộ môn của học sinh vừa tiến hành rút kinh nghiệm qua mỗi tiết dạy. Và sau mỗi tiết dạy có sử dụng kênh hình tôi lại rút ra được kinh nghiệm cho bản thân để những tiết học sau tôi sẽ phân tích hay hơn, hấp dẫn hơn, nội dung bài học càng được in đậm hơn. Và tất nhiên việc khai thác nội dung kênh hình không phải bao giờ cũng thực hiện một chiều tức là chỉ có giáo viên trình bày cho học sinh nghe mà người giáo viên phải biết khơi gợi để học sinh tự phát hiện thông tin, tự trình bày theo ý hiểu của mình. Qua đó còn rèn luyện được tính mạnh dạn, tự tin và khả năng thuyết trình trước tập thể trong mọi hoạt động của học sinh.
 	Kết quả điều tra tôi nhận thấy đa số học sinh đều thích được tìm hiểu khám phá các kênh hình, nhưng chỉ có một số em là trình bày được một cách rành rọt, lưu loát, một số em thì có thể hiểu nội dung nhưng không đủ tự tin để xung phong trình bày, số còn lại thì không hiểu gì hoặc không nắm được nội dung kênh hình và cũng không biết trình bày ý kiến của mình. Do vậy kết quả điều tra những học sinh biết phân tích ý nghĩa của kênh hình cũng không cao. Cụ thể là:
Bảng so sánh đối chiếu
Lớp
Sĩ số
Trước khi thực hiện
( đầu học kỳ I)
Sau khi thực hiện
Giữa đầu học kỳ I 
Cuối học kỳ I
Điểm trên 5
Điểm dưới 5
Điểm trên 5
Điểm dưới 5
Điểm đạt yêu cầu: 5 trở lên
Số điểm
%
Số điểm
%
Số điểm
%
Số điểm
%
Số điểm
%
9A
48
32
66,6
16
33,4 
40
83,3
8
16,7
48
100
9B
47
30
63,8 
17
36,2 
38
80,1
9
19,9
47
100
9D
43
26
60,1
17 
39,9 
33
76,7
10
23,3
40
93
9E
34
18
52,9 
16
47,1
25
73,5
9
26,5
30
88,2
8A
45
28
62,2
17
37,8
38
84,4
7
15,6
45
100
8B
44
27
61,4
17
38,6
38
86,4
6
13,6
44
100
8C
45
26
57,8
19
42,2
36
80
9
20
43
95,6
8D
35
18
51,4
17
48,6
27
77,1
8
22,9
33
94,2
8E
29
15
51,7
14
48,3
19
65,5
10
27,2
26
89,6
 BÀI HỌC KINH NGHIỆM
 Qua những vấn đề tôi vừa trình bày trên, tôi rút ra bài học kinh nghiệm: không nên hiểu một cách máy móc về môn lịch sử, cũng không được coi môn lịch sử là môn phụ, hoặc là môn học thuộc lòng mà phải coi là một môn khoa học nghiêm túc.
Việc sử dụng phương pháp dạy học “khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử” trong các giờ học lịch sử là rất cần thiết, là phù hợp với yêu cầu của sự nghiệp đổi mới toàn diện về Sách giáo khoa cũng như phương pháp dạy học ở cấp trung học cơ sở. Đây cũng là việc làm cần thiết của người giáo viên trong quá trình dạy học, truyền thụ kiến thức cho học sinh, giúp học sinh nhìn nhận đúng đắn hơn thế giới xung quanh, thích học và yêu thích môn lịch sử, biết rút ra những nhận định, liên hệ giữa quá khứ hào hùng của cha ông với cuộc sống hiện tại. Các em biết đánh giá khách quan những sự kiện lịch sử đã xảy ra, biết vận dụng và đem hiểu biết của mình để góp phần cho công cuộc xây dựng đất nước Việt Nam ngày càng giàu mạnh. 
NHỮNG KIẾN NGHỊ VÀ ĐỀ NGHỊ SAU KHI THỰC HIỆN ĐỀ TÀI
 Đề tài “khai thác kênh hình trong dạy học Lịch sử” mà tôi vừa trình bày trên là một trong nhiều việc làm của người thầy giáo trong quá trình dạy học, cần áp dụng vào trong các tiết học ở mọi khối lớp, mọi đối tượng học sinh. Để phương pháp trên được thực hiện thuận lợi cần có sự ủng hộ của cấp trên, của Ban giám hiệu nhà trường và các đồng chí đồng nghiệp
 Tôi rất mong cấp trên, ban giám hiệu và các đồng nghiệp góp ý kiến, ủng hộ tôi, tạo điều kiện cho tôi hoàn thành tốt nhiệm vụ giảng dạy của mình.
 Tôi xin trân trọng cảm ơn..
 E. TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Sách giáo khoa, sách giáo viên môn lịch sử lớp 8
2. Sách giáo khoa, sách giáo viên môn lịch sử lớp 9
3. Tranh, ảnh, và tài liệu tham khảo khác
Ý KIẾN NHẬN XÉT ĐÁNH GIÁ VÀ Đan Phượng ngày 25 tháng 2 năm 2022.
 XẾP LOẠI CỦA TỔ CHUYÊN MÔN Người viết đề tài:
 Tạ Thạc Tuấn