Sáng kiến kinh nghiệm Kinh nghiệm dạy lịch sử sử dụng văn học - Nguyễn Đức Đạt

g truyền ngôi cho nhau chỉ được có 18 đời.
Từ sự phân tích trên nếu ta tính mốc ra đời của nhà nước Việt Nam chỉ khoảng từ 3000 - 3500 năm.
Mặt khác nếu xét về mốc công cụ sản xuất thì theo thần thoại Thánh Gióng đồ sắt đã khá phát triển nghề thủ công cũng rất thịnh đạt với những vũ khí, công cụ dùng đều bằng sắt
Như vậy nếu gạt bỏ yếu tố thần bí, hoang đường ở truyện Thánh Gióng ta đã tìm được nhiều yếu tố hiện thực lịch sử như: Niên đại lịch sử, công cụ lao động, sự phát triển của nghề thủ công nghiệp và đặc biệt là truyền thống yêu nước nếu khai thác từ truyện Thánh Gióng thì rất rõ nét.
Các loại hình văn học dân gian, không chỉ góp phần minh họa cho những sự kiện lịch sử mà còn làm cho bài giảng thêm sinh động, tạo được không khí gần gũi với bối cảnh lịch sử sự kiện đang học. Nó phản ánh những hiểu biết về các sự kiện lịch sử.
Ví dụ:	“Một nhà sinh đặng ba vua
	Vua sống, vua chết, vua thua chạy dài”
Hai câu ca dao đó phản ánh thật là rõ cái tình trạng rối ren của triều đình Huế sau khi Vua Tự Đức chết Ba ông Vua này đó là: Đồng Khánh (Vua sống) Kiên Phúc (Vua chết), Hàm Nghi (cùng Tôn Thất Thuyết sau khi phản công kinh thành Huế đánh Pháp thất bại đã phải chạy ra Sơn Phòng, đều là con em của Kiến Thái Vương (con một nhà) tất nhiên khi minh hoạ câu ca này ta phải lưu ý học sinh từ “Thua” chạy “Dài” ở đây là thuộc quan điểm của bọn tay sai bán nước và thực dân Pháp xâm lược.
Nhưng câu chuyện cổ tích, truyền thuyết, thần thoại được học trong các giờ học văn cũng góp phần giúp cho học sinh những tư liệu sống động để tạo biểu tượng về một thời đại lịch sử. Những truyện thần thoại, truyền thuyết, như “Thánh Gióng”, "Sơn Tinh - Thuỷ Tinh" ra đời gần như đồng thời phản ánh cuộc đấu tranh của nhân dân ta trong buổi bình minh lịch sử, vừa là dựng nước và giữ nước. (Truyện “Thánh Gióng” nêu cao truyền thống yêu nước, đoàn kết chống giặc ngoại xâm, bảo vệ lãnh thổ của dân tộc, truyện "Sơn Tinh - Thuỷ Tinh" lại tạo biểu tượng đoàn kết đồng sức, đồng lòng của dân tộc ta để đắp đê chống bão lũ lụt đặc trưng rất rõ của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước.
- Sử dụng tài liệu văn học dân gian, giáo viên có thể tiến hành có kết quả việc giáo dục tư tưởng đạo đức nói chung giáo dục truyền thống dân tộc nói riêng.
- Các tác phẩm văn học xuất hiện vào thời kỳ diễn ra các sự kiện lịch sử có ý nghĩa đối với việc khôi phục hình ảnh quá khứ như Lê Nin nói về tác phẩm của Tôn X tôi là “Chiếc gương của cách mạng Nga” nói chung các tác phẩm văn học là tấm gương phản ánh đời sống xã hội, ví dụ trong quá trình lịch sử thế giới có thể sử dụng một số đoạn trong tác phẩm văn học nổi tiếng như “Ai Van Hô” của Oan tơ Scốt “Hội chợ phù hoa của Thái Kơ Rê” Những người khốn khổ " của Vich To huy gô “Vỡ mộng” của Ban dắc trong tác phẩm “ Vỡ mộng” tác giả đã sử dụng hình tượng văn học để làm sống lại toàn bộ xã hội tư sản trong thế kỷ XIX, trong đó đồng tiền tác oai, tác quái chi phối mọi quan hệ, mọi hoạt động các cơ quan văn học nghệ thuật cũng biến thành công cụ làm tiền. Đồng tiền giết chết sáng tạo tài năng. 
Trong quá trình lịch sử dân tộc nhất là phần lịch sử đầu thế kỷ XX, giáo viên có thể sử dụng nhiều tác phẩm văn học có giá trị như “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố, “Bước đường cùng" của Nguyễn Công Hoan, “Bỉ vỏ” của Nguyờn Hồng 
Tiểu thuyết lịch sử có vai trò không nhỏ đối với dạy học lịch sử. Vì các tiểu thuyết này có chủ đề gần với những sự kiện trong quá trình lịch sử giúp học sinh khôi phục lại bối cảnh lịch sử, hình ảnh các sự kiện nhân vật của quá khứ. Song cần lựa chọn và xác định những tiểu thuyết lịch sử nào đáp ứng nhiều yêu cầu của dạy học lịch sử tránh sử dụng những loại tiểu thuyết bịa đặt ảnh hưởng xấu đến nhận thức lịch sử của học sinh.
Việc sử dụng các tài liệu văn học trong việc dạy học lịch sử ở trường phổ thông phải đảm bảo hai tiêu chuẩn cơ bản là: Giá trị giáo dục - giáo dưỡng và giá trị văn học. Tài liệu văn học ấy là phải là bức tranh sinh động về những sự kiện lịch sử, những nhân vật lịch sử của thời đại đang học, phải miêu tả được bối cảnh của xã hội cụ thể, phải phục vụ được nội dung, yêu cầu của từng bài học, phải phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh.
Mặt khác tài liệu văn học lại không được làm loãng nội dung bài học lịch sử phân tán sự chú ý của học sinh vào những vấn đề đang học.
II. Có nhiều cách để thực hiện phương pháp sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử.
Thứ nhất: Đưa vào bài giảng một đoạn thơ, một đoạn văn ngắn nhằm minh hoạ những sự kiện đang học, làm cho nội dung bài học thêm phong phú, giờ học thêm sinh động.
Ví dụ: Trong chương đầu bài đầu của phần lịch sử Việt Nam, nếu như đầu giờ ta đặt câu hỏi nêu vấn đề: Chẳng hạn ta học lịch sử để làm gì ? Ai là vị vua đầu tiên và ai là ông vua cuối cùng trong lịch sử Việt Nam ? Thì khi tổng kết bài ta phải khắc sau được điều cần thiết của việc dạy và học lịch sử có thể bằng câu thơ của Bác:
	Dân ta phải biết sử ta
	Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam.
Thứ hai: Có thể dùng một đoạn trích để cụ thể hoá sự kiện, nêu ra một kết luận khái quát, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn một thời kỳ, một sự kiện lịch sử.
Ví dụ: Khi kết thúc bài: Khởi nghĩa Hai Bà Trưng (năm 40), bài 17, bài 18, Trương Vương và cuộc kháng chiến chống xâm lược Hán ta có thể kết thúc bài học bằng bài diễn ca:
“Bà Trưng quê ở Châu Phong
Giận người tàn bạo, thù chồng chẳng quên
Chị em nặng một lời nguyền
Phất cờ nương tử, thay quyền tướng quân
Ngàn tây nổi áng phong trần
Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên
Hồng quân nhẹ bước chinh yên
Đuổi ngay Tô Định, dẹp yên biên thành
Đô Kỳ đóng cõi Mê Linh
Lĩnh nam riêng một triều đình nước ta
Ba thu gánh vác Sơn Hà
Một là bá phụ - hai là bá vương”
	(Trích: Đại nam quốc sử diễn ca)
Thứ ba là: Tài liệu Văn học được sử dụng để tổ chức những buổi sinh hoạt ngoại khoá môn lịch sử. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng hoạt động ngoại khoá có hai đặc điểm nổi bật là tính tự nguyện và sự phát triển nhận thức tích cực độc lập, năng khiếu của học sinh trong lĩnh vực lịch sử. Điều này góp phần định hướng nghề nghiệp cho các em sau này.
Do hoạt động ngoại khoá mang tính chất tự nguyện nên khi sử dụng tài liệu văn học trong hoạt động ngoại khoá môn lịch sử cũng phải tiến hành dưới nhiều hình thức khác nhau và phụ thuộc vào nhiều điều kiện (về hoàn cảnh của địa phương, về nhà trường, về lớp học, về khả năng của giáo viên và học sinh, về yêu cầu chính trị xã hội của cả nước hay địa phương) nhưng với thực tế hoàn cảnh ở nhiều địa phương chúng ta hiện nay nếu giáo viên nhiệt tình vẫn có thể tổ chức các em tham gia, ngoại khoá tư liệu văn học có thể trong phạm vi 1 lớp, hay 1 nhóm nhỏ cho các em đọc sách, kể chuyện lịch sử.
Song có lẽ hiệu quả nhất dễ thực hiện trong điều kiện hiện nay là hình thức đọc sách.
Đọc sách là hình thức phổ biến, có hiệu quả nhằm cung cấp thêm kiến thức cho học sinh trong giờ nội khoá. Đây là hình thức đơn giản, dễ làm, song lại có hiệu quả cao về mặt giáo dưỡng, giáo dục và phát triển tư duy cho học sinh.
Song trong công việc này cũng cần khắc phục lại những quan niệm không đúng và cách làm chưa đúng như có những học sinh thích đọc tiểu thuyết võ hiệp lịch sử hơn tài liệu lịch sử, tài liệu gốc bị thu hút vào những tình tiết ly kỳ, hấp dẫn mà không chú ý đến kiến thức khoa học.
Nên muốn đưa tư liệu văn học vào dạy học lịch sử trong hoạt động ngoại khoá thì trước tiên giáo viên giúp học sinh lập danh mục sách cần đọc cho mỗi quá trình trong năm học.
Trong danh mục nên có phần “Tối đa” và phần “Tối thiểu” tức là những loại sách cần thiết phải đọc và những loại sách đọc thêm nếu có thời gian.
Tiếp đó, để khơi dậy tính tích cực, hứng thú, sự hiếu kỳ và lòng ham hiểu biết cái mới cho học sinh giáo viên tóm tắt sơ lược nội dung một số cuốn sách trong cách giới thiệu, đặc biệt có hiệu quả là dẫn ra một vài chi tiết, những đoạn nhỏ hấp dẫn để kích thích học sinh tiếp tục tìm đọc.
Thông thường trên lớp chỉ giới thiệu nội dung sách, thảo luận, tranh luận những vấn đề có liên quan. Đọc sách không phải để giải trí mà cần phải biết ghi chép theo mẫu sau đây:
- Tên sách.
- Tác giả.
- Thời gian đọc
- Nội dung chủ yếu của sách theo từng phần, từng chương trình, ghi chép những câu thích thú.
- Những vấn đề rút ra sau khi đọc sách những vấn đề liên quan đến bài học vấn đề thích nhất, những thắc mắc cần giải quyết, ý định sử dụng những kiến thức đã đọc được.
Cách ghi chép như vậy là bước chuẩn bị cho việc kể chuyện nói chuyện, trao đổi thảo luận về sách.
Điều quan trọng là phải xây dựng cho học sinh nề nếp thói quen tránh tuỳ tiện khi đọc sách ở nhà mà phải có chủ đích có hiệu quả.
Tóm lại: Tài liệu văn học là phương tiện cần thiết và quan trọng đối với việc dạy học lịch sử của giáo viên và học sinh, mỗi loại tài liệu có vị trí và tác dụng nhất định, nếu được sử dụng đúng lúc, đúng chỗ thì hiệu quả sư phạm của nó rất lớn. Vì vậy phương pháp sử dụng các tài liệu này phải tiến hành trên cơ sở lý luận của việc dạy học lịch sử theo yêu cầu giáo dưỡng giáo dục của bộ môn và thực tiễn của nhà trường phổ thông.
Trong các loại tài liệu văn học giáo viên chú ý hướng dẫn học sinh sử dụng các hồi ký của những chiến sỹ cách mạng lão thành, phản ánh sinh động cụ thể các sự kiện lịch sử có tác dụng cao.
Sau đây là các giáo án thực nghiệm của phương pháp sử dụng tư liệu văn học trong giảng dạy lịch sử ở trường phổ thông.
III. Giáo án thực nghiệm 
Tuần 24 - Tiết 41 
BÀI 26 (TT)
 PHONG TRÀO KHÁNG PHÁP TRONG NHỮNG NĂM
 CUỐI THẾ KỶ XIX
 II. NHỮNG CUỘC KHỞI NGHĨA LỚN TRONG PHONG TRÀO CẦN VƯƠNG.
 A. MỤC TIÊU BÀI HỌC.
 1/ Mục tiêu : 
 - Hiểu được khái niệm “phong trào Cần vương” , biết được hai giai đoạn của phong trào Cần vương.
 - Trình bày được diễn biến cuộc khởi nghĩa lớn nhất trong phong trào Cần Vương là khởi nghĩa Hương Khê . 
 Ý nghĩa của cuộc khởi nghĩa Hương Khê . 
 2. Kỹ năng . 
 - Trình bày trên lược đồ diễn biến các cuộc khởi nghĩa lớn trong phong trào Cần vương.
 - Rèn kỹ năng phân tích tổng hợp 
 3. Thái độ . Giáo dục tinh thần yêu nước chống Pháp của nhân dân ta , có ý thức học 
 B.CHUẨN BỊ. 
 * Giáo viên .Đọc tài liệu những mẩu chuyện về kháng chiến chống Pháp giai đoạn 1858-1945. Tài liệu về kênh hình lịch sử Việt Nam .
 Bản đồ chung về phong trào Cần Vương
 Lược đồ cuộc khởi nghĩa Hương Khê
 * Học sinh xem trước bài phần II. 
 C. CÁC BƯỚC LÊN LỚP.
 I. Ổn định lớp
 II. Kiểm tra bài cũ
 - Phong trào Cần Vương bùng nổ và phát triển như thế nào ?
 III. Bài mới
 Giới thiệu bài: 
 Sau cuộc phản công ở kinh thành Huế thất bại, Tôn Thất Thuyết phò vua Hàm Nghi ra căn cứ Tân Sở ( Quảng Trị), tại đây vua Hàm Nghi đã xuống chiếu kêu gọi văn thân sĩ phu yêu nước đứng lên giúp vua cứu nước. Phong trào Cần Vương bùng nổ và lan rộng nhiều cuộc khởi nghĩa nhỏ nổ ra khắp cả nước. Hôm nay chúng ta cùng tìm hiểu một số cuộc khởi nghĩa tiêu biểu trong phong trào.
PHƯƠNG PHÁP
NỘI DUNG

Theo chương trình giảm tải của Bộ giáo dục: Mục 1. Khởi nghĩa Ba Đình, Mục 2 . Khởi nghĩa Bãi Sậy không dạy . Chỉ học phần khởi nghĩa Hương Khê. 
HS đọc phần 3: Khởi nghĩa Hương Khê
Lãnh đạo cuộc khởi nghĩa là ai? Căn cứ?
* GV dùng tài liệu những mẩu chuyện trong lịch sử kháng chiến chống Pháp làm cơ sở + Tập tài liệu về tranh ảnh lịch sử Việt Nam để khắc sâu 
GV dùng lược đồ mô tả căn cứ Hương Khê.
HS thảo luận điểm mạnh của căn cứ so với Ba Đình, Bãi Sậy.
+ Địa bàn rừng núi hiểm trở, rộng lớn có thể ra bắc vào nam, dễ dàng cho việc tiếp ứng có đại bản doanh.
+ Lực lượng của nghĩa quân đông gồm nhiều dân tộc.
+ Có chỉ huy giỏi.
GV : Minh họa cho học sinh truyện (Theo Nguyễn Ngọc Cơ, LSVN 1858 – 1918 ) Phan Đình Phùng trả lời thư dụ hàng của Trần Cao Khải .
HS quan sát chân dung hình 94.
? Em biết gì về Phan Đình Phùng .
? Cuộc đời của Phan Đình Phùng để lại cho ta bài học gì . 
GV trình bày diễn biến cuộc khởi nghĩa theo lược đồ
- Cuộc khởi nghĩa Hương Khê thất bại nhưng có ý nghĩa như thế nào?
1. Khởi nghĩa Ba Đình (1886-1887)
2. Khởi nghĩa Bãi Sậy (1883-1892)
3. Khởi nghĩa Hương Khê (1885-1895)
- Lãnh đạo: Phan Đình Phùng, Cao Thắng
 + Phan Đình Phùng là quan ngự sử trong triều đình Huế , tính tình khẳng khái , bị bãi chức về quê .
 + Ông hưởng ứng chiếu Cần Vương mộ quân xây dựng căn cứ chống giặc. 
- Căn cứ: Hương Khê- Hà Tĩnh
- Diễn biến:
+ 1885-1888 xây dựng lực lượng
+ 1889-1895 chiến đấu ác liệt 
- Kết quả: thất bại
- Ý nghĩa:
+ Nêu cao truyền thống anh hùng bất khuất của dân tộc ta chống ngoại xâm. 
+ Làm chậm quá trình xâm lược của Pháp
+ Để lại nhiều bài học quý báu về khởi nghĩa vũ trang.

 IV. Củng cố.
 - Tóm tắt diễn biến cuộc khởi nghĩa Hương Khê ( Căn cứ , người lãnh đạo,diễn biến )
 - Vì sao nói khởi nghĩa Hương Khê là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu nhất trong phong trào Cần Vương?
 V. Hướng dẫn :
 - Trả lời câu hỏi sách giáo khoa , làm bài tập trong tập bản đồ , đọc trước bài 27
 - Học bài, đọc và chuẩn bị bài mới
IV- KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM
 Lớp 8A1. giảng dạy khi chưa áp dụng văn học 
 Lớp 8A2, 8A3 .đã áp dụng văn học trong giảng dạy lịch sử 
Lớp

Sĩ số
Giỏi
Khá
Trung Bình
Yếu
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
8A1
30


10
33,3
12
40,1
 8
26,6
8A2
29
4
13,8
10
33,3
13
46,0
2
6,9
8A3
38
13
34,1
15
39,6
8
21,0
2
5,3
V- BÀI HỌC KINH NGHIỆM
 Qua việc áp dụng văn học trong giảng dạy lịch sử tôi thấy để phát huy trí tuệ của học sinh và khích lệ học sinh hứng thú với môn học của mình khi giảng giáo viên phải chú ý:
 - Phân loại và hiểu kỹ đối tượng học sinh về năng lực nhận thức và vận dụng khác nhau.
 - Nên sử dụng những tác phẩn mà các em đã học để hiểu hơn ý nghĩa của việc vận dụng văn học .
 - Hướng dẫn học sinh đọc và sưu tầm các loại tài liệu tham khảo là những tác phẩm văn học dân gian hay hiện đại. 
 - Ngoài ra trong quá trình dạy học giáo viên phải luôn rèn cho học sinh cách diễn đạt nhất là khi đọc thơ . Có như vậy các em mới có hứng thú và yêu thích môn học .
VI- NHỮNG VẤN ĐỀ BỎ NGỎ
 - Còn một số em học sinh mải chơi lười học dẫn đến việc học lực yếu, khả năng tiếp thu còn chậm, cảm nhận văn học có nhiều hạn chế.
 - Tài liệu tham khảo còn thiếu gây khó khăn cho quá trình giảng dạy của giáo viên và việc học của học sinh.
VII- ĐỀ XUẤT Ý KIẾN
 Ban giám hiệu và các đoàn thể cần phối hợp chặt chẽ với nhau để đưa ra biện pháp tối ưu nhất trong việc giáo dục và động viên những học sinh yếu.
 Tạo điều kiện về cơ sở vật chất để các em có đầy đủ sách tham khảo phục vụ cho quá trình học tập được tốt hơn.
C- KẾT THÚC VẤN ĐỀ
 Trên đây là một vài kinh nghiệm của tôi về việc áp dụng văn học trong giảng dạy lịch sử ở trường trung học cơ sở với mong muốn góp phần nhỏ bé của mình vào quá trình dạy học nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng giờ dạy .
 Đó mới chỉ là kinh nghiệm chủ quan của cá nhân tôi , rất mong các cấp lãnh đạo , bạn bè đồng nghiệp nhất là nhóm chuyên môn tham gia đóng góp ý kiến để cùng tôi áp dụng kinh nghiệm ngày càng tốt hơn. 
 - Phần áp dụng chỉ mang tính chất minh họa kết quả thực nghiệm cho một khối lớp 8, có điều kiện có thể áp dụng với tất cả các khối lớp 6, 7, 9. 
 Xin chân thành cám ơn !
Vị Đông, ngày 24 tháng 02 năm 2013 .
 Duyệt của BGH Người viết .
 Nguyễn Đức Đạt