Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy - học phân môn Lịch sử lớp 5 ở trường Tiểu học

- http:// www .edu.net.vn (Website của Bộ GD-ĐT)  
- Thư viện tư liệu giáo dục (http:// www .lichsuvietnam.vn)
- Thư viện bài giảng (http:// www .violet.vn)
     Trên đây là một số trang web tôi thường sử dụng tra cứu mỗi khi cần thông tin. Các trang web này đều là địa chỉ đáng tin cậy, thông tin chính xác, lành mạnh và rất hữu ích khi soạn giảng giáo án lịch sử.
      3.4. Biện pháp 4: Sử dụng sơ đồ tư duy (SĐTD)
      Hiện nay công nghệ thông tin đã được áp dụng trong nhiều bài dạy Lịch sử, ngoài sử dụng nhiều tranh ảnh, bản đồ, lược đồ, làm cho giờ học thêm sinh động, phong phú, hiệu quả dạy học được nâng lên nhưng không phải lúc nào cũng có thể áp dụng công nghệ thông tin, đặc biệt là ở những lớp học chưa được trang bị những phương tiện cần thiết để sử dụng các phương tiện nghe nhìn. Qua áp dụng phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy, tôi thấy rằng việc vận dụng vào dạy học Lịch sử lớp 5 là rất cần thiết và có hiệu quả tốt. Bên cạnh việc học sinh hiểu và ghi nhớ bài học tốt hơn, việc vận dụng SĐTD vào dạy học Lịch sử lớp 5 còn rèn luyện cho các em kĩ năng làm việc cũng như sắp xếp cuộc sống một cách khoa học hơn, tập luyện sự kiên trì và phát triển trí tưởng tượng, sáng tạo hiệu quả.       
      Sử dụng SĐTD trong việc dạy kiến thức mới. Có thể tóm tắt một số hoạt động dạy học trên lớp với SĐTD trong việc dạy kiến thức mới  :
       Hoạt động 1: HS lập SĐTD theo nhóm hay cá nhân với gợi ý của GV.
       Hoạt động 2: HS hoặc đại diện của các nhóm HS lên báo cáo, thuyết minh về SĐTD mà nhóm mình đã thiết lập.
       Hoạt động 3: HS thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện SĐTD về kiến thức của bài học đó. GV sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp HS hoàn chỉnh SĐTD, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
      Hoạt động 4: Củng cố kiến thức bằng một SĐTD mà GV đã chuẩn bị sẵn hoặc một SĐTD mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho HS lên trình bày, thuyết minh về kiến thức đó.
    Cụ thể tôi đã áp dụng sơ đồ tư duy vào dạy các dạng bài sau:
Áp dụng sơ đồ tư duy cho dạy bài mới :
      Ví dụ: khi dạy bài “ Vượt qua tình thế hiểm nghèo" theo phương pháp sơ đồ tư duy tôi tiến hành như sau:
      Trước hết giáo viên giới thiệu hoàn cảnh nước ta sau cách mạng tháng Tám , hướng dẫn học sinh chọn từ khóa cho sơ đồ tư duy là “Vượt qua tình thế hiểm nghèo”, bước tiếp theo hướng dẫn học sinh vẽ nhánh cấp 1( nhánh cấp 1 là nội dung chính của bài hay nội dung từng phần), như vậy nhánh cấp 1 trong bài này là: khó khăn, giải pháp ,Buớc tiếp theo vẽ nhánh cấp 2, cấp 3 là nêu cụ thể các khó kăn và các biện pháp khắc phục khó khăn đó, cuối cùng là hoàn thiện sơ đồ tư duy.
     Củng cố bài được coi là trọng tâm trong một bài nhưng thời gian dành cho phần này chỉ  khoảng 3- 5 phút. Trước kia dạy theo phương pháp truyền thống thì phần củng cố bài giáo viên chỉ đặt 1 vài câu hỏi cho học sinh trả lời , hầu như những câu hỏi này do các em học giỏi, khá trả lời còn các em học yếu thì rất thụ động, nhưng củng cố kiến thức bằng sơ đồ tư duy sẽ huy động sự suy nghĩ và làm việc của cả lớp từ đó tất cả học sinh đều nắm được kiến thức.
Ví dụ : khi củng cố bài “ Vượt qua tình thế hiểm nghèo” tôi thực hiện như sau:
Đưa ra sơ đồ tư duy với các nhánh còn để trống , cho học sinh chơi trò chơi” mọi người cùng thắng “ để hoàn thiện sơ đồ tư duy bằng cách viết vào phiếu những chỗ còn trống trong thời gian 2  phút .
     3.4.2. Áp dụng sơ đồ tư duy để kiểm tra bài cũ 
Ví dụ : khi dạy bài “Thà hi sinh tất cả chứ nhất định không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ” thường giáo viên gọi học sinh lên trả lời câu hỏi sau:
Câu 1: giải thích vì sao nói sau cách mạng tháng Tám nước ta trong tình thế nghìn cân treo sợi tóc?
Câu 2: Nhân dân ta đã làm gì để đẩy lùi giặc đói, giặc dốt?
    Kiểm tra bài cũ theo hình thức như vậy chỉ kiểm tra được tối đa 2- 3 học sinh, vì vậy giáo viên không kiểm soát được tình hình học bài cũ của cả lớp. Để khắc phục tình trạng trên tôi đã áp dụng sử dụng sơ đồ tư duy trong kiểm tra bài cũ như sau: đưa ra sơ đồ tư duy còn trống gọi 2 học sinh lên bảng điền thông tin còn thiếu vào sơ đồ, học sinh dưới lớp làm vào phiếu, như vậy chỉ trong 4-5 phút kiểm tra bài cũ giáo viên có thể kiểm tra được hết cả lớp, sau khi học sinh trả lời bài cũ xong giáo viên dùng sơ đồ tư duy đó nhận xét tình hình học bài cũ của học sinh, việc làm đó một lần nữa khắc sâu kiến thức cho các em.
     Đối với những bài diễn biến một chiến dịch có nhiều ngày tháng, sự kiện, điểm tấn công học sinh rất khó nhớ hết, vì vậy tôi cũng áp dụng sơ đồ tư duy vào giảng dạy
Ví dụ : khi dạy bài chiến dịch Điện Biên phủ tôi hướng dẫn học sinh học theo sơ đồ tư duy như sau :
Áp dụng sơ đồ tư duy để dạy bài ôn tập kiến thức
     Những năm học trước khi  tiến hành dạy bài ôn tập  sau một giai đoạn lịch sử nhất định, tôi thường hướng dẫn học sinh lập bảng thống kê các sự kiện lịch sử đã học theo bảng sau:
Thời gian
Sự kiện
Ý nghĩa lịch sử
1946
Bác Hồ kêu gọi toàn quốc kháng chiến
Thể hiện tinh thần chiến đấu của dân tộc ta
1947
Chiến dịch Việt Bắc
 
1950
Chiến dịch biện giới
 
1951
Hậu phương những năm sau chiến dịch
 
    Khi dạy bài ôn tập theo phương pháp trên tôi nhận thấy không đủ thời gian để dạy, học sinh chủ yếu nghe và biết sự kiện lịch sử đã xảy ra. Và cố gắng ghi thật nhanh để kịp thời gian, mà không sâu chuỗi được kiến thức bài trước để giải thích cho bài sau. Hay nói cách khác các em chủ yếu biết học thuộc nhưng không hiểu. khi tôi áp dụng phương pháp sơ đồ tư duy để dạy bài ôn tập tôi hướng dẫn cho học sinh lập sơ đồ tư duy theo mẫu.
     Qua việc áp dụng phương pháp trên vào giảng dạy bài ôn tập tôi nhận thấy học sinh hứng thú học tâp, nắm vững kiến thức, hiểu rõ quy luật lịch sử, cái xuất hiện sau bao giờ cũng tiến bộ và thành công hơn cái xuất hiện trước.
     3.5. Biện pháp 5: Học Lịch sử thông qua gia đình, sách báo, tài liệu, các phương tiện thông tin, tham quan, dã ngoại
     Gia đình là môi trường quan trọng tác động đến hình thành nhân cách cho các em. Mỗi gia đình đều có những truyền thống  tốt đẹp. Vì thế, đây chính là một “lớp học” gần gũi với các em, những câu chuyện lịch sử từ kinh nghiệm và hiểu biết của người thân trong gia đình luôn được các em hào hứng lắng nghe. Vì vậy mỗi giáo viên cần phải biết để khai thác môi trường học tập này cho các em.
      Với biện pháp này khi dạy bài lịch sử địa phương: Truyền thống phường  tôi đã yêu cầu học sinh về nhà tìm hiểu, sưu tầm tranh ảnh về phường trong thời kì kháng chiến chống Pháp, chống Mĩ cũng như các lễ hội ở địa phương. Khi dạy bài này tôi cho các em liên hệ, trình bày những hiểu biết của mình thông qua các câu hỏi, yêu cầu:
- Con đã bao giờ được nghe bà kể về những hoạt động của bà trong thời kì kháng chiến chống Pháp chưa? Con hãy kể cho cô và các bạn cùng nghe. (Ở lớp tôi có một học sinh là cháu của nhân vật lịch sử địa phương thời kì kháng chiến chống Pháp nên tôi đã gợi mở để học sinh đó được kể về chính bà của mình).
- Dựa vào sách giáo khoa và vốn hiểu biết của mình hãy kể trong N4 những hiểu biết của con về phường trong thời kì kháng chiến chống Mĩ.
- Tiết trước cô đã dặn các con về nhà sưu tầm, tìm hiểu về lễ hội truyền thống, các di tích lịch sử, di tích văn hóa. Bây giờ cô sẽ giành cho các nhóm ít phút để trao đổi trong nhóm tổ thống nhất những nội dung các con sẽ trình bày. (trình bày theo nhóm tổ)
      Đây là biện pháp rất hữu hiệu, áp dụng trong hầu hết các tiết học không riêng môn lịch sử. Vì mỗi bài học chúng ta đều có liên hệ địa phương. Nhờ áp dụng linh hoạt các phương pháp giảng dạy cũng như biện pháp trên tôi đã đạt giải Nhì giáo viên dạy giỏi cấp Quận chuyên đề lịch sử địa phương.
       Hoặc:
Ví dụ: Bài Chiến thắng “Điện Biên Phủ trên không”
        Em hãy về tìm hiểu để trả lời cho các câu hỏi sau:
- Tại sao gọi chiến thắng 12 ngày đêm cuối năm 1972 ở Hà Nội và các thành phố khác ở miền Bắc là “ Chiến thắng Điện Biên Phủ trên không”?
- Trong cuộc chiến đó, nhân dân địa phương đã làm gì? Bọn Mĩ gây cho địa phương những thiệt hại như thế nào?
      Ngoài ra, thực tế cho thấy học sinh sẽ ham học hơn, tích cực học hơn, hiểu bài nhanh hơn, nếu giáo viên giao việc cho học sinh về nhà sưu tầm tư liệu phục vụ bài học. Bởi khi chuẩn bị là một lần học sinh được tiếp xúc với thông tin, kênh hình, kênh chữ có liên quan đến nội dung bài. Vì vậy, tôi luôn chú ý kích thích sự tìm tòi, tích cực của học sinh qua việc làm này. Cuối giờ học hôm trước, tôi dặn dò học sinh sưu tầm tranh ảnh, thông tin cho bài học hôm sau từ sách, báo, hoặc từ phương tiện thông tin không chỉ riêng ở môn Lịch sử mà cả các môn khác như Khoa học, Địa lí, (nếu cần thiết)
       Ví dụ : Bài Chiến thắng “Điện Biên Phủ trên không”
     Tôi đã dặn dò học sinh về nhà sưu tầm thông tin, tranh ảnh  về trận chiến trên không năm 1972 ở Hà Nội từ tiết học sử hôm trước. Ở phần củng cố của tiết học sau, để một lần nữa giúp học sinh khắc sâu thêm bài học,  tôi yêu cầu học sinh lấy tranh, ảnh, thông tin mình sưu tầm được đính lên bảng nhóm rồi thi giới thiệu trước lớp. Hoạt động này khiến học sinh vô cùng hào hứng bởi các em dựa vào kiến thức vừa học, cùng với sản phẩm sưu tầm của mình thi đua với các nhóm khác.
      Để gây hứng thú cho học sinh trong môn lịch sử thì bên cạnh việc giúp học sinh biết cách xử lý các thông tin trong sách giáo khoa, giáo viên cần phải biết điều chỉnh, bổ sung những thông tin mới làm cho nội dung bài học có tính cập nhật, phù hợp, ấn tượng hơn, học sinh dễ tiếp nhận và nhớ lâu hơn.
       Ví dụ: Để học sinh hiểu rõ hơn về chiến thắng lẫy lừng của chiến dịch Điện Biên Phủ và chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, trước khi đi tham quan Bảo tàng Lịch sử Quân đội, tôi nêu yêu cầu: Các em hãy chú ý theo dõi sa bàn của chiến dịch Điện Biên Phủ và chiến dịch Hồ Chí Minh để về viết bài thu hoạch với những nội dung:
Em được biết thêm những điều gì ở mỗi chiến dịch?
Em hãy nêu cảm nghĩ của mình về mỗi chiến dịch?
Nhờ sự định hướng trước, buổi tham quan đã trở nên lý thú, các em hào hứng tham gia. Trong buổi tham quan, các em say mê theo dõi, biết cách ghi những số liệu, địa danh quan trọng.
        Ví dụ: Bài Lịch sử địa phương: Truyền thống phường Trần Phú
       Tôi tổ chức cho học sinh đi tới đình làng, nghe giới thiệu về đình làng. Sau đó tôi cho học sinh trao đổi một số câu hỏi như: Đình làng thờ ai? Kiến trúc như thế nào? .
     4. Kết quả thực hiện
     Việc đổi mới phương pháp dạy học trong các môn học nói chung, trong phân môn lịch sử nói riêng đã giúp học sinh lớp tôi hứng thú say mê học tập. Đặc biệt, trước đây các em học sinh ở lớp tôi nói riêng và trong khối 5 nói chung phần lớn không thích học lịch sử, có em còn sợ học giờ Sử. Còn đến nay, được học theo phương pháp từng loại bài lịch sử, các em luôn chờ đón được học một tiết Sử hiếm hoi trong tuần với tất cả lòng nhiệt tình và hào hứng của mình.
     Với phương pháp dạy này, từ sự tự tin, từ năng lực chủ động, phát huy tính tích cực của mình trong giờ lịch sử, các em đã coi mỗi tiết học Sử là một ngày hội, một cuộc thi nho nhỏ để tìm ra kiến thức mới, được trở lại khí thế hào hùng của dân tộc trước kia đã cách xa các em khá lâu. Từ đó làm cho các em thêm yêu quê hương, yêu đất nước hơn và chủ động tìm đến với lịch sử dân tộc là điều tất yếu.
Các giai đoạn
Mức độ hứng thú
Rất hứng thú
Hứng thú
Chưa hứng thú
Trước khi vận dụng
19
32,8%
21
36,2%
18
31%
Sau khi vận dụng
32
55,2%
24
41,4%
2
3,4%
     So với năm trước, chất lượng của các em về môn Lịch sử cũng như hứng thú học môn Lịch sử năm nay đã tiến bộ rõ rệt. Tất cả các bài kiểm tra miệng các em đều trả lời tốt, có hiểu biết nhất định. Đặc biệt đợt kiểm tra cuối kỳ I học sinh lớp tôi trên 90% đạt điểm 9, 10.
     Với cách làm trên, với góc độ là tổ trưởng chuyên môn, tôi đã phổ biến trong tổ chuyên môn và các đồng chí giáo viên đã vận dụng vào công tác giảng dạy trên lớp của mình. Kết quả học sinh các lớp khối 4, 5 đều hứng thú với môn học. Đặc biệt, trong cuộc thi công nghệ thông tin của quận, các đồng chí giáo viên đã vận dụng trong việc xây dựng bài giảng E- learning có 1 đồng chí đạt giải Nhất và 1 đồng chí đạt giải Nhì.
     Có được kết quả trên, bên cạnh sự nỗ lực, cố gắng của cô và trò trong việc đổi mới phương pháp dạy học còn nhờ sự chỉ đạo kịp thời, liên tục về đổi mới phương pháp dạy học của Sở giáo dục và sự quan tâm của Phòng giáo dục cũng như của Ban giám hiệu nhà trường giúp cho học sinh yêu thích học sử, giúp các em hứng thú, say mê, sôi nổi trong các giờ học Sử để có chất lượng “thật” ngày càng cao.
PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
     1. Kết luận
      Như vậy, để dạy học tốt phân môn lịch sử Lịch sử ở tiểu học, theo tôi nghĩ người giáo viên biết đa dạng hoá các hình thức tổ chức dạy học. Xác định được đúng vị trí, mục tiêu chuẩn kiến thức và kỹ năng, nội dung kiến thức cơ bản và trọng tâm của bài dạy. Dạy học đúng đặc trưng bộ môn, phân loại đúng các dạng bài, vận dụng linh hoạt các hình thức dạy học sao cho phù hợp với tâm sinh lý của học sinh cũng như  thực tế của lớp học. Để làm được điều đó, đòi hỏi mỗi giáo viên phải không ngừng học hỏi, nâng cao trình độ chuyên môn, biết cập nhật thông tin thực tế để đưa vào bài học tạo sự gần gũi, gắn bó với các em,tiếp thu bài tốt hơn. Để làm được điều đó, một điều quan trọng nhất đó là mỗi giáo viên phải có nhiệt huyết với nghề. Vì vậy, để có được kết quả trên, tôi đã tích cực nghiên cứu, đưa ra các phương pháp dạy học phù hợp với từng loại bài nhằm phát huy tính tích cực, sáng tạo cho học sinh. Từ đó chất lượng dạy học được nâng dần lên, tạo ra niềm say mê, hứng thú học tập môn lịch sử của học sinh. Rèn luyện các kĩ năng nhận thức cho học sinh mô tả, tưòng thuật, nhận xét, đánh giá,so sánh, tổng hợp, liên hệ biết vận dụng thực tế cuộc sống.
     Nói tóm lại, những kết quả mà tôi đã thu được trong quá trình nghiên cứu không phải là cái mới so với kiến thức chung về môn Lịch sử ở bậc tiểu học, song lại là cái mới đối với bản thân tôi. Các biện pháp này đã được thực hiện thành công ở lớp 5A3 nói riêng và thành công trong khối 5 ở nhà trường nói chung. Để gây hứng thú trong phân môn Lịch sử lớp 5, tôi thực hiện các biện pháp sau:
             * Biện pháp 1: Sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học .
            * Biện pháp 2 : Tổ chức các Trò chơi lịch sử .
* Biện pháp 3: Ứng dụng công nghệ thông tin vào tiết dạy
* Biện pháp 4: Sử dụng sơ đồ tư duy
* Biện pháp 5:  Học Lịch sử thông qua gia đình, sách báo , tài liệu, các phương tiện thông tin, tham quan, dã ngoại .
       Trên đây là một số kinh nghiệm của tôi để nâng cao chất lượng dạy - học phân môn Lịch sử lớp 5 ở trường Tiểu học. Hi vọng rằng, kinh nghiệm này cũng sẽ có tác dụng tích cực đối với các bạn đồng nghiệp đặc biệt là các giáo viên trực tiếp dạy lớp
    2. Khuyến nghị
     Bộ giáo dục tạo điều kiện trang bị cho nhà trường các bộ tranh ảnh lịch sử dùng cho tiểu học đủ mỗi lớp một bộ, các loại băng hình tư liệu về các chiến dịch.
     Phòng giáo dục nên tổ chức sân chơi Sử học vì đây là môn học giúp học sinh “tìm về cội nguồn dân tộc”.
     Nhà trường: Trang bị sách tham khảo lịch sử cho giáo viên.