Sáng kiến kinh nghiệm Một số phương pháp phát huy tính tích cực của học sinh trong giảng dạy phần Lịch sử địa phương Thanh Hóa

ác em, những vấn đề mà nhiều người quan tâm, có liên quan đến cuộc sống hiện tại. 
 Trong quá trình trao đổi, giáo viên cần động viên các em đề xuất và giải quyết vấn đề theo suy nghĩ độc lập của mình, đồng thời cũng khiêm tốn học tập và tôn trọng ý kiến của bạn. Giáo viên theo dõi, kịp thời bổ sung những thiếu sót, uốn nắn các lệch lạc; khi kết thúc thảo luận có nhận xét, đánh giá, rút kinh nghiệm.
 Trao đổi, thảo luận được tiến hành trên cơ sở một số chủ đề quan trọng, có tác động đến việc bổ sung kiến thức đã học. 
Ví dụ: Trao đổi, thảo luận về sự thành lập của Đảng bộ Cộng sản Thanh Hóa và ý nghĩa của nó đối với Cách mạng tỉnh nhà. Hoặc những đóng góp của nhân dân Thanh Hóa trong các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm thời Tiền Lê, Lý-Trần, trong khởi nghĩa Lam Sơn, phong trào Cần Vương và trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mĩ.
* Tổ chức các cuộc thi về chủ đề lịch sử địa phương:
 Các cuộc thi về chủ đề Lịch sử địa phương có thể gồm những nội dung sau:
* Hưởng ứng cuộc thi Em yêu lịch sử xứ Thanh bằng các bài dự thi của học sinh toàn trường.
* Thi sưu tầm tranh ảnh
- Thi sưu tầm tranh ảnh về các di tích lịch sử: Thành nhà Hồ, Lam Kinh, đền Bà Triệu. 
- Thi sưu tầm tranh ảnh về các nhân vật lịch sử: Bà Triệu, Lê Lợi, Cầm Bá Thước, Lê Hoàn.
- Các tranh ảnh liên quan đến các sự kiện lịch sử ở Thanh Hóa như: Bác Hồ lần đầu tiên về thăm Thanh Hóa, chiến thắng Hàm Rồng.
- Các ngành nghề truyền thống ở Thanh Hóa như: Chiếu cói Nga Sơn, bánh gai Tứ Trụ,...
 Sau khi học sinh đã sưu tầm thì những hình ảnh đó được tổng hợp và chọn lọc trưng bày trong phòng truyền thống của nhà trường.
* Cuộc thi “ Tôi tập làm hướng dẫn viên du lịch”
 Trên cơ sở các tranh ảnh đã sưu tầm, thì các em có thể chọn một trong những tranh ảnh nào đẹp nhất để từ đó bằng hiểu biết của mình sẽ viết một bài giới thiệu về di tích hay sự kiện gắn liền với tranh ảnh ấy.
 Việc này sẽ giúp các em đầu tư tìm hiểu, sưu tầm thêm tư liệu liên quan đến sự kiện hay di tích lịch sử địa phương, rèn luyện thêm kĩ năng viết văn Và từ việc được xem tranh ảnh đến đọc các bài giới thiệu của chính mình sẽ tạo sự hứng thú rất cao.
* Tham quan lịch sử:
 Tham quan lịch sử có một vị trí hết sức quan trọng trong dạy học lịch sử mà đặc biệt là phần Lịch sử địa phương ở trường THCS. Những dấu vết của quá khứ, những hiện vật trưng bày trong bảo tàng không chỉ cụ thể hóa kiến thức, mà còn để lại một ấn tượng mạnh mẽ nâng cao hứng thú học tập và rèn luyện khả năng quan sát, phân tích của học sinh.
 Hình thức chủ yếu của hoạt động này là tham quan các di tích bảo tàng, tham gia các lễ hội truyền thống tại các di tích lịch sử. Để cho các hoạt động này được tiến hành có hiệu quả thì giáo viên cần chuẩn bị chu đáo về địa điểm, thời gian, nội dung học tập, dự kiến công việc của từng cá nhân, từng nhóm học sinh. Các hoạt động đề ra phải phù hợp với nội dung chương trình, tâm lí lứa tuổi học sinh, thường gắn với các ngày kỉ niệm lớn của dân tộc, ngày sinh các anh hùng dân tộc Trong đó học sinh phải đóng vai trò chủ thể, giáo viên đóng vai trò tổ chức, hướng dẫn, phát huy tối đa năng lực, sở thích của từng học sinh. 
 Hình thức tổ chức phải phong phú, hấp dẫn, có tính nghệ thuật, lôi cuốn đông đảo học sinh, tránh các báo cáo, diễn văn dài dòng. Trong quá trình tham quan di tích lịch sử, học sinh cần được tổ chức thực hiện các bài tập thực hành từ đơn giản đến phức tạp như quan sát, kể chuyện, miêu tả, ghi chép tài liệu. 
 Ví dụ: Thanh Hóa có rất nhiều các di tích lịch sử quan trọng như thành Tây Đô, Lam Kinh, Đền Bà Triệu,..Tuy nhiên do điều kiện còn khó khăn chưa thể tổ chức cho học sinh đến tham quan được, vì vậy tôi đã chọn một di tích ngay trên địa bàn xã Xuân Thọ, đó là Đình Tám Mái. Khi học tiết 34 Lịch sử địa phương lớp 7, bài: Thanh Hóa trong thời kì hình thành và phát triển của nước Đại Việt thời Lý-Trần ( Từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XV ), được sự cho phép của Ban giám hiệu nhà trường tôi đã tổ chức cho học sinh tham quan di tích lịch sử văn hoá của địa phương là đình làng Tam Lạc ( còn gọi là đình Tám Mái ). Sau được dự lễ dâng hương Thành hoàng làng; được nghe các bậc cao niên kể về lịch sử hình thành của làng Tam Lạc và đình như sau:
Năm Kiến Phù hữu đạo thời Lý Thái Tông có giặc Ma Na ( Ai Lao ) đến cướp bóc nhân dân, vua phải thân chinh ngự giá. Khi vua hành quân đến địa phận làng Tam Lạc-xã Xuân Thọ- huyện Triệu Sơn-tỉnh Thanh Hóa, là vùng đất hiểm trở, dân cư đông đúc, phía Nam Bình Kiều là những thành quách do Ngô Xương Xí dựng lên hãy còn sừng sững, thật là một vùng đất thiên linh hoành tráng. Nhà vua bèn hạ trại dừng chân tại bản Trang. Đêm hôm đó vua mơ thấy một cụ già râu tóc trắng xóa như sương, tư thế đĩnh đạc, tay cầm chiếc gậy đứng trên đỉnh núi. Nhà vua leo lên đỉnh núi thấy chỗ ấy mở ra như cái hàm rồng, nước trong và ấm. Cụ già nói: Ta là giống rồng thuộc về thủy phủ, nhà vua là giống tiên, trời ban quyền trị nước. Nay giặc đến xâm phạm vua ngự giá tất sẽ thắng. 
Khi vua tỉnh dậy theo giấc mơ trèo lên núi thì thấy có một cái huyệt rất sâu, nước trong và ấm, trong giếng có một cái xương rồng đề hai chữ “Long Quật.”Sau đó quả nhiên vua thắng lớn, ca khúc khải hoàn. Để ghi nhớ công ơn thần hiển linh giúp nước đánh giặc, nhà vua truyền chỉ cho nhân dân lập đền thờ thần Long Quật và ban cho 71 quan tiền chi vào việc đèn nhang cúng tế.
Đến thời vua Trần Thánh Tông, trời hạn nặng, vua sai người đi các đền cầu đảo đều không được, khi đến làng Tam Lạc cầu thì trời đất tối sầm, mưa gió sấm sét ào ào. Vua bèn sắc phong thành hoàng làng là Thượng đẳng thần linh, cho nhân dân đời đời cúng tế.
Đến thời Nguyễn, năm Bảo Đại thứ 9 ( 1934 ), nhân dân đã quyên góp tiền của để xây một ngôi đình khang trang, to lớn và đặt tên là Hương Hội Sở [ 4]. 
Tiếp đó tôi giới thiệu sơ lược cho học sinh về kiến trúc độc đáo của đình và sự thành lập sư đoàn 304 ngày 10-03-1950 tại đình làng Tam Lạc. Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, đình còn là nơi làm việc của nhiều cơ quan kháng chiến và các tướng lĩnh của quân đội Việt Nam như Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, Trung tướng Nguyễn Sơn, Thượng tướng Hoàng Minh Thảo,..Năm 1991, đình làng Tam Lạc đã được Sở Văn hóa Thông tin Thanh Hóa công nhận là di tích văn hóa và lịch sử cách mạng của tỉnh.
 Kết thúc buổi ngoại khoá, tôi tổ chức cho các em trồng cây và vệ sinh quanh khu vực đình làng,
 Đình làng Tam Lạc ( Xuân Thọ )
*Tổ chức hội thi hùng biện về đề tài Lịch sử quê hương và tình yêu biển đảo
Để kỉ niệm 76 năm ngày thành lập Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh ( 1931-2017 ), tôi đã phối hợp với thầy giáo Lê Quang Bôn-Tổng phụ trách Đội và các thầy cô trong trường tổ chức Hội thi nhằm đẩy mạnh công tác tuyên truyền và cung cấp những thông tin chính thống, chính xác, đầy đủ phù hợp với lịch sử và luật pháp về biển đảo Việt Nam, để giúp học sinh hiểu rõ chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước về bảo vệ chủ quyền biển đảo và toàn vẹn lãnh thổ của đất nước. Từ đó, tăng cường giáo dục, bồi đắp lòng yêu nước, yêu dân tộc đến các em. Đối tượng dự thi là tất cả học sinh trong trường, mỗi lớp 1 em đại diện. 
Nội dung cuộc thi:
- Tìm hiểu vị trí địa lý, lịch sử hình thành của các vùng biển, hải đảo của Việt Nam, đặc biệt là hai quần đảo Hoàng Sa – Trường Sa và đường Hồ Chí Minh trên biển.
- Tìm hiểu vị trí địa lý, lịch sử hình thành và chiều dài của vùng biển, vùng lãnh hải Thanh Hóa.
- Những chủ trương, chính sách của Đảng về vấn đề biển đảo, chiến lược phát triển kinh tế biển của tỉnh.
Hình thức thi:
Các lớp tham khảo tài liệu và tổng hợp thành một bài viết, cử một học sinh đại diện lên trình bày theo hình thức hùng biện. 
* Trò chơi lịch sử, là một hình thức ngoại khóa gọn nhẹ, dễ tổ chức, mà hấp dẫn học sinh. Đây không chỉ là một việc giải trí, mà đòi hỏi người tham dự phải phát huy năng lực tư duy, trí thông minh để giải quyết các vấn đề đặt ra. Nếu trò chơi không đòi hỏi sự nỗ lực, không đòi hỏi sự hoạt động tích cực của tư duy thì trò chơi đó chưa đạt yêu cầu về mặt giáo dưỡng, giáo dục và phát triển mà chỉ là công việc giải trí, không có ích gì cho việc dạy học lịch sử. Cần đạt những yêu cầu sau:
 - Trò chơi phải có mục đích giáo dục rõ rệt, có nội dung phong phú, với nhiều hình thức thích hợp phát huy được sự ham hiểu biết, giàu trí tưởng tượng, biết suy luận, nhanh trí, khéo tay, sôi nổi nhưng không ồn ào, tư duy sâu sắc nhưng không quá trầm lặng
 - Trò chơi phải thu hút đông đảo học sinh tham gia.
 - Trong trò chơi, người làm chủ là học sinh, song giáo viên có vai trò rất quan trọng: vừa là người hướng dẫn, tổ chức trò chơi, vừa là người tham gia khéo léo dẫn dắt các em đạt kết quả tốt.
 - Có nhiều loại trò chơi lịch sử: ”thi đố kiến thức về lịch sử”, “ô chữ”, “ô số”, “súc sắc”, “lập niên biểu”, “rung chuông vàng”, “nhà sử học nhỏ tuổi” 
* Tôn tạo, chăm sóc công trình di tích lịch sử  
 Chăm sóc, tôn tạo công trình di tích văn hóa lịch sử tại địa phương là trách 
nhiệm của toàn xã hội, trong đó các em học sinh thường xuyên đóng góp công sức của mình trong phong trào "Uống nước nhớ nguồn" mà thầy cô giáo phụ trách là người hướng dẫn để các em tham gia với tinh thần tự nguyện, tự giác. Thông qua việc làm các em sẽ nhận thấy công sức của các em quá nhỏ bé so với công lao của thế hệ cha ông đã đổ máu xương để xây dựng và bảo vệ đất nước. Cụ thể là hàng tuần cử hai lớp tham gia quét dọn vệ sinh khu đình Tám Mái và Khu tưởng niệm liệt sĩ của xã XuânThọ.
 Công tác chăm sóc các di tích lịch sử không chỉ có tác dụng củng cố, hiểu sâu sắc hơn kiến thức, mà còn là biện pháp gắn nhà trường với xã hội, rèn luyện năng lực hoạt động cho học sinh. Qua những phong trào trên, sự tham gia nhiệt tình của các em cùng với những việc làm cụ thể tôi nhận thấy ở các em một niềm vui to lớn, sự hài lòng với việc làm đầy tính nhân văn. Các em cũng thấy được trách nhiệm của mình đối với những người đã quên mình vì quê hương đất nước. 
2.4. Hiệu quả của đề tài
Sau gần một năm học áp dụng các phương pháp dạy học tích cực vào chương trình Lịch sử Việt Nam và phần Lịch sử địa phương Thanh Hóa, tôi đã nhận thấy những hiệu quả rõ ràng đối với bản thân và học sinh.
a. Đối với giáo viên:
- Khi nghiên cứu tư liệu để giảng dạy mỗi bài học, tôi đã có thêm được nhiều kiến thức lịch sử quý giá; hơn thế nữa, tôi cảm thấy xúc động, tự hào hơn về lịch sử quê hương. Điều đó càng thôi thúc tôi phải truyền tinh thần ấy cho các em học sinh.
- Mặt khác, việc nghiên cứu đề tài đã trang bị cho tôi nhiều phương pháp dạy học hay, giúp tôi thêm vững vàng về chuyên môn. Chính vì vậy trong các đợt Hội giảng cấp trường, hay các tiết dạy chuyên đề tôi đều được Tổ chuyên môn xếp loại giỏi. 
b. Đối với học sinh 
 Qua gần một năm học ( 2016-2017 ) áp dụng các phương pháp dạy học mới, tôi nhận thấy học sinh đã có sự thay đổi rõ rệt, đặc biệt là sự thay đổi về hứng thú đối với môn Lịch sử nói chung và Lịch sử địa phương nói riêng, có nhiều em thích tự tìm tài liệu về bài học trên mạng, nhiều em tự vẽ tranh về nhân vật được nghe kể. Đặc biệt là có nhiều em rất say mê nghiên cứu lịch sử đã tham gia kì thi học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh và đạt được thành tích cao. Cụ thể là: 
- Có 02 em đạt học sinh giỏi cấp tỉnh, trong đó có 01 giải ba và 01 giải khuyến khích. 
- Có 06 em đạt giải học sinh giỏi cấp huyện của lớp 9, (có 5 em lớp 8 dự thi lớp 9): 1 giải nhì, 1 giải ba và 4 giải khuyến khích.
- Có 06 em đạt giải trong kì thi kiểm định chất lượng học sinh giỏi lớp 8: 1 giải nhất, 3 giải nhì, 1 giải ba và 1 giải khuyến khích.
- Có 01 em đạt giải trong Cuộc thi “Em yêu Lịch sử xứ Thanh”
- Chất lượng môn học đã được nâng cao qua kiểm định chất lượng kì II. Cụ thể là: 
 Bảng thống kê khảo sát chất lượng học kì II 
 của học sinh trường THCS Xuân Thọ. 
 Năm học 2016-2017.
Lớp
Sĩ số
Xếp loại


Giỏi
Khá
Trung bình
Yếu-Kém
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
9A
28
3
10,7
15
53,6
10
35,7
0
0
9B
27
4
14,8
12
44,4
11
 40,8
0
0
8A
25
1
4,0
10
40,0
12
48,0
2
8,0
8B 
30
4
13,3
13
43,3
10
33,7
3
9,7
7A
31
3
9,6
12
38,7
15
48,3
1
3,4
7B
32
4
12,5
15
46,8
12 
37,6
1
3,1
6A
33
3
9,1
15
45,4
12
36,3
3
9,2
6B
33
2
6,0
15
45,4
14
42,4
2
6,2

 So với chất lượng khảo sát đầu năm, tỉ lệ học sinh khá giỏi, khá đã được nâng lên, học sinh yếu giảm xuống. Tuy nhiên, tôi nhận thấy khả năng diễn đạt nói của các em còn nhiều hạn chế, các em còn rụt rè, thiếu tự tin khi tham gia các hoạt động giao lưu ngoại khoá trả lời câu hỏi. Đây là vấn đề khó khăn tiếp theo được đặt ra để tôi tiếp tục suy nghĩ và tìm ra các biện pháp khắc phục trong những năm học tới.
3. Kết luận và Kiến nghị
3.1. Kết luận chung
 	Dạy học Lịch sử trong trường phổ thông là một nhiệm vụ vô cùng quan trọng, bởi nó gắn liền với mục tiêu hình thành, bồi đắp tình cảm yêu mến lịch sử dân tộc, góp phần vào quá trình hình thành nhân cách ở học sinh.
 Để làm tốt được nhiệm vụ này, người giáo viên phải tìm cách phát huy tính tích cực của học sinh khi dạy học bằng cách phối hợp các phương pháp và các hình thức tổ chức dạy học lịch sử thật đa dạng. Muồn làm được điều đó, giáo viên phải thực hiện: Nắm vững chương trình, nắm vững đặc trưng phương pháp bộ môn; sưu tầm tư liệu, tranh ảnh để minh hoạ; chuẩn bị các phương tiện và đồ dùng trực quan cho việc dạy học; thiết kế nhiều hoạt động học tập vui vẻ, bổ ích, Có như vậy học sinh mới hứng thú, tạo hiệu quả cao trong những tiết học lịch sử. 
3.2. Một số ý kiến đề xuất: 
* Đối với Sở - Phòng Giáo dục:
- Cần tạo điều kiện trang bị thêm cho nhà trường các bộ tranh ảnh, mô hình, bản đồ lịch sử, các trích đoạn phim tư liệu về các chiến dịch; và đặc biệt là hệ thống máy tính, máy chiếu để chúng tôi có thể cung cấp nguồn sử liệu cho các em học tập một cách hiệu quả nhất.
* Đối với nhà trường:
- Cần tổ chức nhiều đợt ngoại khoá tham quan các bảo tàng, di tích lịch sử để học sinh được học tập từ thực tế.
 Trên đây là một vài kinh nghiệm mà tôi đã đúc kết được trong nhiều năm giảng dạy môn Lịch sử, phần nào đã đáp ứng được yêu cầu đổi mới giáo dục của đất nước. Song những kết quả đạt được chỉ là bước đầu. Rất mong được sự góp ý kiến của các đồng nghiệp để sao cho việc dạy học môn lịch sử ngày càng hoàn thiện, góp phần nâng cao hơn nữa chất lượng đào tạo trong nhà trường.
XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
Thanh Hóa, ngày 20 tháng 04 năm2017
 Tôi xin cam đoan đây là SKKN của mình viết, không sao chép nội dung của người khác.
(Ký và ghi rõ họ tên)
 Phạm Thị Ngọc

TÀI LIỆU THAM KHẢO
*********
 [1]. Phương pháp dạy học lịch sử, Phan Ngọc Liên, Nhà xuất bản Giáo Dục – năm 1999.
[2]. Phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học Lịch sử ở THCS, Phan Ngọc Liên- Trịnh Đình Tùng, Nhà xuất bản Giáo Dục – năm 1998.
[3]. Lịch sử địa phương Thanh Hóa, Nguyễn Văn Hồ- Trịnh Trung Châu, Nhà xuất bản Giáo Dục – năm 2013.
[4]. Dấu ấn Lịch sử và Danh tích đất Việt, Lê Tuấn Nhựa, Hội văn nghệ các dân tộc Việt Nam – năm 2003.
[5]. Nguyễn Thị Phương Loan, giáo viên trường THPT Thác Bà, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái. “ Hoạt động ngoại khóa trong dạy học Lịch sử ở trường THPT.” SKKN năm học 2009-2010.
[ 6] Tham khảo một số tài liệu trên mạng internet
- Nguồn Tô Vĩnh Diện