Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử tại trường THPT Lê Hồng Phong

hính, ý phụ và lên kế hoạch học tập hiệu quả.
Trong quá trình dạy bài mới, tùy theo tiết dạy và thời gian, tôi còn cho học sinh thảo luận nhóm bằng cách vẽ sơ đồ tư duy theo các bước sau:
- Học sinh lập sơ đồ tư duy theo nhóm với sự gợi ý của giáo viên.
- Học sinh đại diện của các nhóm lên báo cáo, thuyết minh về sơ đồ tư duy mà nhóm mình đã thiết lập.
- Học sinh khác thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện sơ đồ tư duy về kiến thức của bài học đó. Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh hoàn chỉnh sơ đồ tư duy, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học. 
+ Sử dụng sơ đồ tư duy để củng cố kiến thức sau mỗi tiết học và hệ thống kiến thức sau mỗi chương, phần
Sau mỗi bài học, giáo viên hướng dẫn, gợi ý để học sinh tự hệ thống kiến thức trọng tâm, kiến thức cần nhớ của bài học bằng cách vẽ sơ đồ tư duy. Mỗi bài học được vẽ sơ đồ tư duy trên một trang giấy rời rồi kẹp lại thành tập. Việc làm này sẽ giúp các em dễ ôn tập, xem lại kiến thức khi cần một cách nhanh chóng, dễ dàng.
Với cách học truyền thống, học sinh ghi chép và thực hiện kiến thức theo trật tự tuyến tính nên khả năng nhớ kiến thức thường ít hơn 50% dung lượng bài. Sử dụng sơ đồ tư duy giúp các em khắc phục được hạn chế đó. Sau mỗi giờ học, khi cần củng cố kiến thức học sinh chỉ cần nhìn vào sơ đồ tư duy có thể tái hiện được 80% - 90% kiến thức bài học. Đến khi ôn thi học sinh không phải mất một lượng lớn thời gian để đọc lại kiến thức như cách học truyền thống mà chỉ cần quan sát lại sơ đồ tổng thể vẫn có thể tái hiện nội dung bài học một cách cụ thể, chi tiết. Như thế học sinh vừa nâng cao được kết quả học tập vừa tiết kiệm được thời gian.
 Hình 3: Sơ đồ củng cố về cuộc kháng chiến chống Mông – Nguyên của nhà Trần thế kỉ XIII
Qua sơ đồ này, giáo viên cho học sinh thấy được, chính nhờ có các danh tướng tài giỏi như Trần Thủ Độ, Trần Quốc Tuấn, đã đề ra đường lối kháng chiến đúng đắn, nên quân và dân nhà Trần đã giành được thắng lợi hoàn toàn trong 3 cuộc kháng chiến chống Mông – Nguyên bảo vệ được nền độc lập dân tộc. Học sinh chỉ cần nhìn vào sơ đồ thì có thể nắm kiến thức một cách sâu sắc và có hệ thống hơn.
+ Sử dụng Sơ đồ tư duy để ôn tập
Có thể sử dụng Sơ đồ tư duy trong việc ôn tập và hệ thống lại những kiến thức đã học.
Khi hướng dẫn học sinh ôn tập. Giờ ôn tập là một giờ khó bởi lượng kiến thức nhiều làm sao có thể ôn lại một cách có hệ thống, ngắn gọn và dễ hiểu là một điều không đơn giản. Những bài ôn tập thường không có kiến thức mới nên không thu hút được sự yêu thích khám phá của học sinh, kể cả giáo viên cũng rất ngại với những giờ ôn tập, thường là dạy để học cho qua hoặc bỏ luôn không dạy đến để dành thời gian cho những việc khác, như vậy chất lượng của giờ học là không cao. Nếu chúng ta biết tận dụng sơ đồ tư duy vào những giờ ôn tập cuối chương thì hiệu quả mang lại sẽ khác. Vì học bằng sơ đồ tư duy sẽ tiết kiệm thời gian rất nhiều, bởi thông qua các từ khóa kết hợp với bảng câu hỏi dần dần các ý chính được hé mở một cách có hệ thống, nên việc ôn tập chỉ là chuyện nhỏ. Các tiết ôn tập vì thế không còn khô khan và nặng nề như trước nữa.
+ Sử dụng Sơ đồ tư duy trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh
 (Sử dụng phần mềm khai thác trên trang www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan))
Việc kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh trong quá trình dạy học có tầm quan trọng đặc biệt. Nó là khâu cuối cùng, đồng thời khởi đầu cho một chu trình khép kín tiếp theo với một chất lượng cao hơn của quá trình giáo dục. Kiểm tra, đánh giá không phải lúc nào cũng thực hiện một cách máy móc là yêu cầu học sinh trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa hoặc từ “ngân hàng đề thi” có sẵn vì như vậy sẽ dễ lặp lại và nhàm chán. Chủ trương đổi mới kiểm tra, đánh giá cả về nội dung cũng như hình thức hiện nay cho phép người giáo viên linh hoạt, sáng tạo hơn. Do đó, việc sử dụng sơ đồ tư duy để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh trong dạy học lịch sử cũng là một biện pháp cần thiết.
+ Học sinh học tập độc lập, sử dụng sơ đồ tư duy để hỗ trợ học tập, phát triển tư duy lôgic.
Học sinh có thể sử dụng Sơ đồ tư duy để hỗ trợ việc tự học ở nhà: Tìm hiểu trước bài mới, củng cố, ôn tập kiến thức bằng cách vẽ Sơ đồ tư duy trên giấy, bìa hoặc để tư duy một vấn đề mới. Qua đó phát triển khả năng tư duy lôgic, củng cố khắc sâu kiến thức, kĩ năng ghi chép.
Đặc biệt, nếu gia đình học sinh nào có điều kiện thì các em có thể trực tiếp làm việc với máy tính, sử dụng phần mềm Mindmap, phát triển khả năng ứng dụng công nghệ thông tin, sử dụng máy tính trong học tập.
 Việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học lịch sử giúp học sinh học tập một cách chủ động, tích cực và huy động được tất cả học sinh tham gia xây dựng bài một cách hào hứng. Với sản phẩm độc đáo “kiến thức + hội họa” là niềm vui sáng tạo hàng ngày của học sinh và cũng là niềm vui của chính thầy cô giáo và phụ huynh học sinh khi chứng kiến thành quả lao động của học trò của mình. 
Với những ưu điểm của mình, sơ đồ tư duy trở thành một công cụ gợi mở, kích thích quá trình tìm tòi kiến thức của học sinh. Bước quan trọng nhất là giáo viên giúp học sinh phát hiện, tìm kiếm được trung tâm bản đồ - trọng tâm bài học. Sau đó theo nguyên lí sơ đồ tư duy là ý nọ gợi ý kia dần dần giúp học sinh khám phá kiến thức bài học. Bằng trí tưởng tượng cùng sự tập hợp kiến thức từ các nguồn, học sinh phải biết cách phân tích tìm ra những từ khóa, hình ảnh chính xác nhất. Khi các nhánh lớn được xây dựng giáo viên cũng nên hướng dẫn học sinh sắp xếp theo thứ tự quan trọng bằng cách đánh số ở đầu mỗi nhánh. Điều đó giúp học sinh dễ dàng ôn tập sau này. Cứ làm việc theo cách đó học sinh sẽ biết cách tự mình vận động, tìm tòi khám phá, lĩnh hội tri thức một cách có hiệu quả.
h. Tiến trình một tiết dạy theo sơ đồ tư duy	
- Kiểm tra bài cũ : giáo viên gọi học sinh lên bảng thuyết trình sơ đồ tư duy của bài học cũ trước lớp. Giáo viên và các bạn khác có thể đặt thêm câu hỏi để học sinh trả lời. Bắt buộc 100% hoc sinh phải có sơ đồ tư duy bài học cũ và các sơ đồ tư duy được học sinh lưu trong bìa giấy hoặc một túi hồ sơ để sử dụng khi ôn tập và khi giáo viên kiểm tra thay cho vỡ ghi bài. Học sinh cũng có thể có một tập nháp vẽ sơ đồ tư duy ngay tại lớp trong giờ học. Về nhà học sinh sẽ tự chỉnh sửa sơ đồ tư duy bằng hình vẽ bằng tay hoặc bằng phần mềm vẽ sơ đồ tư duy và lưu trên máy tính cá nhân để ôn tập các kì thi. 
- Dạy bài mới : Giáo viên giới thiệu bài mới và vẽ chủ đề chính của bài học lên bảng bằng một hình vẽ bất kì trên bảng của lớp mà không ghi bài theo kiểu cũ và giáo viên cho học sinh ngồi theo nhóm thảo luận sơ đồ tư duy của mỗi học sinh đã chuẩn bị trước ở nhà để đối chiếu với sơ đồ tư duy của các bạn trong nhóm.
Giáo viên đặt câu hỏi chủ đề nội dung chính hôm nay có mấy nhánh lớn cấp số 1 và gọi học sinh học sinh lên bảng vẽ nối tiếp chủ đề chia thành các nhánh lớn trên bảng có ghi chú thích tên từng nhánh lớn.
Sau khi học sinh vẽ xong các nhánh lớn cấp số 1, giáo viên đặt câu hỏi tiếp ở nhánh thứ nhất có mấy nhánh nhỏ cấp số 2... tương tự học sinh đã hoàn thành nội dung sơ đồ tư duy của bài học mới ngay tại lớp. Học sinh tự chỉnh sửa điều chỉnh bổ sung những phần còn thiếu vào sơ đồ tư duy của từng cá nhân.
Để minh họa cho sơ đồ tư duy giáo viên sẽ cho học sinh xem những hình ảnh, đoạn phim ngắn minh họa cho rõ ý hơn của từng nhánh cấp độ 1, cấp độ 2 ...
 - Củng cố : Giáo viên gọi học sinh lên bảng trình bày nội dung sơ đồ tư duy mà các em đã thực hiện. Gọi một vài em đã vẽ sơ đồ tư duy bằng phần mềm www.mind-map.com dùng USB gắn vào máy tính trình chiếu và thuyết trình trước lớp cho các bạn theo dõi nội dung bài học. Giáo viên nhận xét đánh giá cho điểm và dặn dò học sinh chuẩn bị bài học lần sau.
Lưu ý khi đặt câu hỏi cho học sinh trả lời giáo viên nên hỏi những câu liên quan đến sự thông hiểu để học sinh vận dụng khi làm bài bài kiểm tra. Khi học sinh trả lời giáo viên nên động viên khuyến khích và có thể hỏi tiếp những câu có liên quan đến kiến thức của bài học cũ, để học sinh vừa học kiến thức mới, vừa ôn tập kiến thức cũ đã học.
Ví dụ minh họa :
Bài 21: Xây dựng CNXH ở miền Bắc, đấu tranh chống đế quốc Mĩ và chính quyền Sài Gòn ở miền Nam (1954-1965).
 Mục V: Miền Nam chiến đấu chống chiến lược “chiến tranh đặc biệt” của đế quốc Mĩ (1961-1965) 
1. Kiểm tra bài cũ
Câu hỏi: Em hãy cho biết hoàn cảnh, nội dung, ý nghĩa của Đại hội III
GV: Yêu cầu HS lên trả lời câu hỏi bằng cách điền thông tin vào các nhánh mà GV đã chuẩn bị
 (Sử dụng phần mềm khai thác trên trang www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan))
2.Dạy bài mới
 V. Miền Nam chiến đấu chống chiến lược “chiến tranh đặc biệt” của đế quốc Mĩ (1961-1965) 
 - Mục tiêu
+ Kiến thức
Tình hình nước ta sau Hiệp định Giơnevơ năm 19574 về Đông Dương; nguyên nhân việc nước ta bị chia cắt hai miền với chế độ chính trị – xã hội khác nhau.
Nhiệm vụ của cách mạng hai miền trong giai đoạn từ 1954 đến 1965.
Những thành tựu to lớn mà nhân dân hai miền Nam – Bắc đã đạt được và những khó khăn, yếu kém và cả sai lầm mà nhân dân gặp phải.
+ Kĩ năng: Rèn luyện kĩ năng phân tích, nhận định, đánh giá tình hình đất nước, nhiệm vụ cách mạng từng miền, âm mưu và thủ đoạn của đế quốc Mĩ và chính quyền Sài Gòn ở miền Nam
+ Thái độ, tư tưởng, tình cảm: Bồi dưỡng tình cảm ruột thịt Bắc – Nam, thấm thía nỗi đau khi đất nước bị chia cắt, vui mừng trước những thành tựu của đất nước đạt được trong thời kì này; từ đó có niềm tin vững chắc vào sự lãnh đạo của Đảng, vào tiền đồ của cách mạng
 (Sử dụng phần mềm khai thác trên trang www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan))
Giáo viên sử dụng hệ thống các câu hỏi để cùng học sinh hoàn thiện sơ đồ tư duy.
- Vì sao Mỹ thực hiện chiến lược chiến tranh đặc biệt?
- Âm mưu và thủ đoạn của Mỹ trong việc thực hiện chiến lược chiến tranh đặc biệt
- Quân dân ta đã chiến đấu đánh bại chiến lược chiến tranh đặc biệt như thế nào: nêu những thắng lợi tiêu biểu...
3. Củng cố
2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường
Khi thực hiện dạy học bằng sơ đồ tư duy, tôi nhận thấy tiết học đạt hiệu quả cao hơn rất nhiều so với cách dạy truyền thống là đọc chép hoặc một tiết dạy chỉ sử dụng bằng bài giảng điện tử cho học sinh nhìn chép.
Sử dụng sơ đồ tư duy trong giờ dạy lịch sử sẽ bắt buộc tất cả 100% học sinh đều phải động não, sáng tạo và chỉ trong một tờ giấy các em có thể trình bày nội dung của bài học. Học sinh sẽ tự khám phá và khi tạo được một tác phẩm đẹp, ý tưởng hoàn chỉnh được giáo viên và các bạn ngợi khen sẽ phấn khởi rất nhiều.
Các em khác cũng sẽ cố gắng tự hoàn thiện mình và mỗi học sinh có một tính cách, một ý tưởng rất khác nhau khi trình bày sơ đồ tư duy của mình nhưng điều quan động là các em biết cách tự ghi chép đầy đủ nội dung bài học để học ở nhà có thể trình bày trước tập thể lớp và ghi nhớ lâu kiến thức bài học.
100% học sinh các lớp tôi dạy đều biết cách thực hiện sơ đồ tư duy môn lịch sử. Lúc đầu các em vẽ sơ đồ tư duy chưa quen theo cách ghi ký tự ở từng nhánh, nhưng dần dần học sinh đã đạt yêu cầu tốt hơn. Đặc biệt học sinh lớp 12 chỉ cần 24 sơ đồ tư duy là tác phẩm do tự tay mình thiết lập nên các em có thể tự ôn tập thi tốt nghiệp thuận lợi hơn. Để đánh giá chất lượng thực, sau khi dạy xong bài 20: Cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc ( 1953 – 1954) tôi cho học sinh làm bài kiểm tra ở 2 lớp: 12 C1( sĩ số 38) dạy bằng giáo án Powe point, kết quả đạt được: 
Từ 8 - 10 điểm
Từ 5 – 7,5 điểm
Từ 3,5 – 4,5 điểm
Từ 0 – 3,0 điểm
4 HS chiếm 10,5%
20HS chiếm 52,6%
8HS chiếm 21,1%
6HS chiếm 15,8

Khi dạy học bằng sơ đồ tư duy ở lớp 12 C3 ( sĩ số 38, mặt bằng chất lượng hai lớp bằng nhau) nhưng kết quả làm bài có sự thay đổi rõ rệt:
Từ 8 - 10 điểm
Từ 5 – 7,5 điểm
Từ 3,5 – 4,5 điểm
Từ 0 – 3,0 điểm
10HS chiếm 26,3%
22HS chiếm 57,9%
6HS chiếm 15,8%
0HS chiếm 0%

3. Kết luận, kiến nghị.
a. Kết luận
Sử dụng thành thạo và hiệu quả sơ đồ tư duy trong dạy học sẽ mang lại nhiều kết quả tốt và đáng khích lệ trong phương thức học tập của học sinh và phương pháp giảng dạy của giáo viên. 
Học sinh sẽ học được phương pháp học tập, tăng tính chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy. Giáo viên sẽ tiết kiệm được thời gian, tăng sự linh hoạt trong bài giảng, và quan trọng nhất sẽ giúp học sinh nắm được kiến thức thông qua một “sơ đồ” thể hiện các liên kết chặt chẽ của tri thức.
Việc sử dụng các phần mềm mind mapping sẽ làm cho công việc lập sơ đồ tư duy dễ dàng và linh hoạt hơn, đồng thời, đây cũng là một bước tiến trong việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học nhằm nâng cao hiệu quả của công tác dạy học.
Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử bước đầu tạo một không khí sôi nổi, hào hứng của cả thầy và trò trong các hoạt động dạy học của nhà trường, là một trong những nội dung quan trọng của phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đang đẩy mạnh triển khai.
Sơ đồ tư duy một công cụ có tính khả thi cao vì có thể vận dụng được với bất kì điều kiện cơ sở vật chất nào của các nhà trường hiện nay. Có thể thiết kế sơ đồ tư duy trên giấy, bìa, bảng phụ, bằng cách sử dụng bút chì màu, phấn, tẩy, hoặc cũng có thể thiết kế trên phần mềm sơ đồ tư duy. Với trường có điều kiện cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin tốt có thể cài vào máy tính phần mềm Mindmap cho giáo viên và học sinh sử dụng, bằng cách vào trang web www.download.com.vn gõ vào ô “tìm kiếm” cụm từ Mindmap, ta có thể tải về bản demo ConceptDraw MINDMAP 5 Professional, phần mềm này không hạn chế số ngày sử dụng và việc sử dụng nó cũng khá đơn giản.
Việc vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử ở trường THPT sẽ dần dần hình thành cho học sinh tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách hệ thống, khoa học. Sử dụng sơ đồ tư duy kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác như vấn đáp gợi mở, thuyết trình, xem phim minh họa có tính khả thi cao góp phần đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt là đối với chương trình đổi mới thi cử hiện nay.
b. Kiến nghị 
- Các giáo viên cần được tập huấn về dạy học theo sơ đồ tư duy
- Nhà trường cần hỗ trợ về cơ sở vật chất cho việc dạy học: mua đĩa CD, tài liệu tham khảo, hệ thống máy tính, máy chiếu
- Phổ biến cách dạy bằng sơ đồ tư duy trong toàn tỉnh 
 Tài liệu tham khảo
1. Bản đồ Tư duy trong công việc – Tony Buzan – NXB Lao động – Xã hội.
2. www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan)
3. www.peterussell.com/mindmaps/mindmap.htm
4. Bài giảng của ThS Trương Tinh Hà về Mind Mapping và các Kỹ năng giải quyết vấn đề.
5. Hướng dẫn sử dụng phần mềm sơ đồ tư duy (xem phim minh họa)
6. Trần Đình Châu, Sử dụng Bản đồ tư duy – một biện pháp hiệu quả hỗ trợ học sinh học tập Tạp chí Giáo dục, kì 2, tháng 9-2009.
7. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy, “Sử dụng bản đồ tư duy góp phần TCH HĐ học tập của HS”, Tạp chí Khoa học giáo dục, số chuyên đề TBDH năm 2009.
XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
Thanh Hóa, ngày 16 tháng 05 năm 2017 
CAM KẾT KHÔNG COPY.
 Nguyễn Thị Thu Hà