Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy vào một số bài học lịch sử tiêu biểu lớp 10, 11 trong trường THPT

 phải thường xuyên cho học sinh sử dụng sơ đồ tư duy khi làm việc nhóm và hệ thống kiến thức đã học trong môn học lịch sử, đặc biệt là khi ôn tập cho các kỳ thi .
 *Giới thiệu một số phần mềm dùng để tạo sơ đồ tư duy.
Một sơ đồ tư duy có thể được thực hiện dễ dàng trên một tờ giấy với các loại bút màu khác nhau, tuy nhiên, cách thức này có nhược điểm là khó lưu trữ, thay đổi, chỉnh sửa. Một giải pháp được hướng đến là sử dụng các phần mềm để tạo ra sơ đồ tư duy. Một số phần mềm tiêu biểu trong thể loại “phần mềm mind mapping” (mind mapping software).
Phần mềm Buzan’s iMindmap™: một phần mềm thương mại, tuy nhiên có thể tải bản dùng thử 30 ngày. Phần mềm do công ty Buzan Online Ltd. thực hiện. Trang chủ tại www.imindmap.com
Phần mềm Inspiration: sản phẩm thương mại của công ty Inspiration Software, Inc. Sản phẩm có phiên bản dành cho trẻ em (các em từ mẫu giáo đến lớp 5) rất dễ dùng và nhiều màu sắc. Có thể dùng thử 30 ngày. Trang chủ tại www.inspiration.com
Phần mềm Visual Mind: sản phẩm thương mại của công ty Mind Technologies. Phần mềm dễ sử dụng và linh hoạt trong sắp xếp các nút chứa từ khóa. Có thể dùng thử 30 ngày. Trang chủ tại www.visual-mind.com
Phần mềm FreeMind: sản phẩm hoàn toàn miễn phí, được lập trình trên Java. Các icon chưa được phong phú, tuy nhiên chương trình có đầy đủ chức năng để thực hiện mind mapping. Trang chủ tại:
Ngoài ra, chúng ta còn có thể tham khảo một danh sách các phần mềm loại mind mapping tại địa chỉ sau: 
 [1]
[1] Hướng dẫn sử dụng phần mềm sơ đồ tư duy .
Mind mapping – Sơ đồ tư duy
Trước nay, chúng ta ghi chép thông tin bằng các ký tự, đường thẳng, con số. Với cách ghi chép này, chúng ta mới chỉ sử dụng một nửa của bộ não (não trái) mà chưa hề sử dụng kỹ năng não bên phải, nơi giúp chúng ta xử lý các thông tin về nhịp điệu, màu sắc, không gian và sự mơ mộng. Hay nói cách khác, chúng ta vẫn thường đang chỉ sử dụng 50% khả năng bộ não của chúng ta khi ghi nhận thông tin. Với mục tiêu giúp chúng ta sử dụng tối đa khả năng của bộ não, Tony Buzan đã đưa ra sơ đồ tư duy để giúp mọi người thực hiện được mục tiêu này [1]
 [1] Bản đồ Tư duy trong công việc – Tony Buzan
Sơ đồ tư duy của Tony Buzan về việc sử dụng tối đa khả năng của bộ não.
2.4. Mô tả tiến trình một số tiết dạy theo sơ đồ tư duy và hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm.
 * Kiểm tra bài cũ : Giáo viên gọi một học sinh lên bảng thuyết trình sơ đồ tư duy của bài học cũ trước lớp. Giáo viên yêu cầu 100% học sinh phải có sơ đồ tư duy bài học cũ và các sơ đồ tư duy được học sinh lưu trong túi đựng bài kiểm tra để sử dụng khi ôn tập và khi giáo viên kiểm tra thay cho vở ghi bài. Học sinh cũng có thể có một tập nháp vẽ sơ đồ tư duy ngay tại lớp trong giờ học. Về nhà học sinh sẽ tự chỉnh sửa sơ đồ tư duy bằng hình vẽ tay, hoặc bằng phần mềm vẽ sơ đồ tư duy và lưu trên máy tính cá nhân để ôn tập trong các kỳ thi. 
 * Dạy bài mới : Giáo viên giới thiệu bài mới và vẽ chủ đề chính của bài học lên bảng bằng một hình vẽ bất kì trên bảng của lớp mà không ghi bài theo kiểu cũ và giáo viên cho học sinh ngồi theo nhóm thảo luận sơ đồ tư duy của mỗi học sinh đã chuẩn bị trước ở nhà để đối chiếu với sơ đồ tư duy của các bạn trong nhóm.
Giáo viên đặt câu hỏi chủ đề nội dung chính hôm nay có mấy nhánh lớn cấp số 1 và gọi học sinh học sinh lên bảng vẽ nối tiếp chủ đề chia thành các nhánh lớn trên bảng có ghi chú thích tên từng nhánh lớn.
Sau khi học sinh vẽ xong các nhánh lớn cấp số 1, giáo viên đặt câu hỏi tiếp ở nhánh thứ nhất có mấy nhánh nhỏ cấp số 2... tương tự học sinh đã hoàn thành nội dung sơ đồ tư duy của bài học mới ngay tại lớp. Học sinh tự chỉnh sửa điều chỉnh bổ sung những phần còn thiếu vào sơ đồ tư duy của từng cá nhân.
Để minh họa cho sơ đồ tư duy giáo viên sẽ cho học sinh xem những hình ảnh , đoạn phim ngắn minh họa cho rõ ý hơn của từng nhánh cấp độ 1, cấp độ 2 ... Khi cho học sinh xem hình ảnh và phim minh họa giáo viên phải giáo dục tư tưởng tình cảm cho học sinh .
Ví dụ , Khi giáo viên dạy bài 10 sách giáo khoa lớp 12:Cách mạng khoa học - công nghệ và xu thế toàn cầu hóa nữa sau thế kỷ XX.
 Giáo viên hướng dẫn học sinh học và vẽ được bản đồ tư duy nh ư sau:
Sơ đồ tư duy:Cách mạng khoa học- công nghệ và xu thế toàn cầu hóa nữa sau thế kỷ XX.
 Hoặc khi giảng bài 31 – Cách mạng tư sản Pháp cuối thế kỉ XVIII. (SKS lớp10, ban cơ bản) giáo viên hướng dẫn học sinh học và vẽ được sơ đồ tư duy như sau :
 Sỏ đồ tư duy bài 31(lớp 10) :Cách mạng tư sản Pháp cuối thế kỉ XVIII.
 Hay khi giảng bài 32: Cách mạng công nghiệp ở Châu Âu, phần 1: Cách mạng công nghiệp ở Anh ,(SGK lớp 10, ban cơ bản), giáo viên cũng hướng dẫn học sinh học và vẽ được sơ đồ tư duy sau đây.
Sơ đồ tư duy phần 1, bài 32(lớp 10): Cách mạng công nghiệp Anh.
Để học sinh vẽ được các sơ đồ tư duy trên (tùy theo tiết học và bài học) giáo viên phải làm được các hoạt động như sau:
Hoạt động 1: Giáo viên cho học sinh lập sơ đồ tư duy theo nhóm hay cá nhân với gợi ý của giáo viên.
Hoạt động 2: Gọi một học sinh hoặc đại diện của các nhóm học sinh lên báo cáo, thuyết minh về sơ đồ tư duy mà nhóm mình đã thiết lập. 
Hoạt động 3: Giáo viên cho học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện sơ đồ tư duy về kiến thức của bài học đó. Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh hoàn chỉnh sơ đồ tư, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
Hoạt động 4: Giáo viên củng cố kiến thức bằng một sơ đồ tư duy mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn hoặc một sơ đồ tư duy mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho học sinh lên trình bày, thuyết minh về kiến thức đó. 
Lưu ý: Sơ đồ tư duy là một sơ đồ mở nên không yêu cầu tất cả các nhóm học sinh có chung một kiểu sơ đồ tư duy, Giáo viên chỉ nên chỉnh sửa cho học sinh về mặt kiến thức, góp ý thêm về đường nét vẽ, màu sắc và hình thức (nếu cần).
Sử dụng sơ đồ tư duy sẽ dễ dàng hơn trong việc phát triển ý tưởng, tìm tòi xây dựng kiến thức mới. Nhờ sự liên kết các nét vẽ cùng với màu sắc thích hợp và cách diễn đạt riêng của mỗi người, Sơ đồ tư duy giúp bộ não liên tưởng, liên kết các kiến thức đã học trong sách vở biết vận dụng vào cuộc sống... Sau khi tất cả học sinh tự thiết lập sơ đồ tư duy kết hợp việc thảo luận nhóm dưới sự gợi ý, dẫn dắt của giáo viên dẫn đến kết quả kiến thức của bài học có nội dung giống nhau nhưng mỗi học sinh vẽ có một sơ đồ tư duy khác nhau.
 Ví dụ minh họa : Sơ đồ tư duy của hoc sinh Lê Thảo My lớp 12A1 (trình bày khác với sơ đồ tư duy của học sinh Nguyễn Thị Thu Trang lớp 12A1 nhưng nội dung bài học vẫn giống nhau) . Ở (Tiết 2) bài 23: Khôi phục và phát triển kinh tế - xã hội ở miền Bắc, giải phóng hoàn toàn miền Nam (1973 -1975). Kết quả hai học sinh cùng một lớp học (12A1), cùng một tiết học , nhưng có hai sơ đồ tư duy khác nhau: Cụ thể:
	Sơ đồ tư duy của hoc sinh Lê Thảo My lớp 12A1 
 Sơ đồ tư duy của học sinh Nguyễn Thị Thu Trang lớp 12A1.
 * Củng cố , dặn dò học sinh: 
 Giáo viên gọi một học sinh lên bảng trình bày nội dung sơ đồ tư duy mà các em đã thực hiện. Gọi một vài em đã vẽ sơ đồ tư duy bằng phần mềm www.mind-map.com dùng USB gắn vào máy tính trình chiếu và thuyết trình trước lớp cho các bạn theo dõi nội dung bài học. Giáo viên nhận xét đánh giá cho điểm và dặn dò học sinh chuẩn bị bài học lần sau.
Lưu ý khi đặt câu hỏi cho học sinh trả lời giáo viên nên hỏi những câu liên quan đến sự thông hiểu để học sinh vận dụng khi làm bài bài kiểm tra. Khi học sinh trả lời giáo viên nên động viên khuyến khích và có thể hỏi tiếp những câu có liên quan đến kiến thức của bài học cũ để học sinh vừa học kiến thức mới, vừa ôn tập kiến thức cũ đã học.
 * Kết quả thực nghiệm: 
 Chú ý: Kí hiệu:Thực nghiệm: TN; Đối chứng: ĐC
 Chúng tôi chọn lớp 10A1,12A1 làm lớp thực nghiệm và lớp 10A6, 12A6 làm lớp đối chứng, kết quả thu được như sau:
Lớp
Sĩ số
Giỏi
Khá
T.Bình
Yếu
Kém
Số HS
%
Số HS
%
Số HS
%
Số HS
%
Số HS
%
10A1TN1
48
18
37.5
22
45.9
8
16.6
0
0
0

12A1TN2
46
14
30.4
23
50.1
9
19.5
0
0
0

10A6ĐC1
46
2
4.4
12
26
25
54.2
5
11
2
4.4
12A6ĐC2
47
5
10.61
20
42.57
20
42.57
2
4.25
0

Qua kết quả thực nghiệm trên cho thấy việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy 
học lịch sử ở trường THPT sẽ nâng cao được chất lượng dạy học lịch sử.Học sinh sẽ chủ động nắm vững kiến thức của bài học , so với lớp đối chứng thì kết quả học tập đạt loại giỏi, khá của lớp thực nghiệm tăng lên rõ rệt, loại yếu , kém của lớp thực nghiệm không còn nữa (Trước khi thực nghiệm chúng tôi đã khảo sát cụ thể chất lượng học tập của từng lớp). Điều này, chứng tỏ hoàn toàn có thể nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường THPT, bằng “ Phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử”.
 3. KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ.
* Kết luận .
Sử dụng thành thạo và hiệu quả sơ đồ tư duy trong dạy học sẽ mang lại kết quả tốt trong học tập của học sinh và phương pháp giảng dạy của giáo viên. 
Học sinh sẽ tăng tính chủ động, sáng tạo và phát triển tư duy. Giáo viên tiết kiệm được thời gian, linh hoạt trong bài giảng, và quan trọng nhất là giúp học sinh nắm được kiến thức thông qua một “sơ đồ” thể hiện các liên kết chặt chẽ của trí thức.
Việc sử dụng các phần mềm mind mapping là một bước tiến trong việc ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học nhằm nâng cao hiệu quả bài học lịch sử.
. Cách học này còn phát triển được năng lực riêng của từng học sinh không chỉ về trí tuệ (vẽ, viết gì trên sơ đồ tư duy), hệ thống hóa kiến thức ,sự vận dụng kiến thức đã học vào cuộc sống.
Trước đây, các tiết ôn tập chương một số giáo viên cũng đã lập bảng biểu, vẽ sơ đồ, biểu đồ, và cả lớp cùng có chung cách trình bày giống như cách của giáo viên hoặc của tài liệu, chưa chú ý đến hình ảnh, màu sắc và đường nét. Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử bước đầu đã tạo một không khí sôi nổi, hào hứng của cả thầy và trò trong các hoạt động dạy học của nhà trường, là một trong những nội dung quan trọng của phong trào thi đua “Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực” mà bộ Giáo dục và Đào tạo đang đẩy mạnh triển khai. 
 	Sơ đồ tư duy là một công cụ có tính khả thi cao vì có thể vận dụng được với bất kì điều kiện cơ sở vật chất nào của các nhà trường hiện nay. Có thể thiết kế sơ đồ tư duy trên giấy, bìa, bảng phụ, bằng cách sử dụng bút chì màu, phấn, tẩy, hoặc cũng có thể thiết kế trên phần mềm sơ đồ tư duy,... góp phần đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt là đối với bộ môn lịch sử ở cấp THPT.
Qua nhiều năm nghiên cứu và sử dụng sơ đồ tư duy vào dạy học lịch sử, chúng tôi rút ra được nhiều bài học kinh nghiệm, cụ thể là:
Môn lịch sử cũng như nhiều môn học khác đòi hỏi sự chăm chỉ trong quá trình học tập. Sự đầu tư thời gian và công sức để học là một trong những nhân tố quan trọng làm nên thành công.
Giáo viên dạy môn lịch sử trước hết phải có lòng yêu nghề và có kiến thức sâu về chuyên môn. Dạy bằng trái tim là để truyền sự rung cảm, dạy bằng khối óc là để truyền đạt trí thức.
Khi dạy học các thầy cô không nên quá cứng nhắc về phương pháp, mà phải có sự linh hoạt trong từng bài giảng. Không dạy theo kiểu “thầy đọc trò chép”, nên dạy cho học sinh cách phân tích, đánh giá lịch sử...
Giáo viên phải tạo tâm lý thoải mái cho học sinh thì học mới có hiệu quả.
Học sinh phải chăm chỉ học theo sơ đồ tư duy của mình phát họa. Không học thuộc lòng theo kiểu học vẹt, mà nên học theo kiểu xây dựng các dàn ý cho mỗi bài học. Ví dụ một bài có bao nhiêu ý lớn, trong mỗi ý lớn có bao nhiêu ý nhỏ. Nắm lấy những sự kiện chính, nhân vật chính, địa danh chính, Sau đó viết và diễn đạt lại theo văn phong của mình.
Để nắm bắt được nội dung một bài học lịch sử, giáo viên cần hướng dẫn học sinh đọc trước sách giáo khoa ở nhà, khi lên lớp giáo viên giảng bài học sinh nhận thức tốt hơn, vẽ sơ đò tư duy chuẩn xác hơn...
* Kiến nghị . 
+ Đối với giáo viên : Khi dạy học theo “Phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy vào một số bài học lịch sử tiêu biểu lớp 10,11 ở trường THPT”giáo viên cần chú ý các nguyên tắc sau:
- Phải căn cứ vào nội dung, yêu cầu giáo dục của bài học để hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy cho hợp lý với từng bài học lịch sử.
- Phát huy tính tích cực của học sinh , gây hứng thú học tập cho các em...
- Đảm bảo kết hợp lời nói và việc trình bày các đồ dùng trực quan, đồng thời rèn luyện khả năng thực hành của học sinh ( vẽ sơ đồ, tường thuật, miêu tả, thuyết trình sơ đồ tư duy)...
+ Đối với tổ chuyên môn :Cần tăng cường tổ chức, thảo luận , rút kinh nghiệm các tiết dạy học theo “Phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy vào một số bài học lịch sử tiêu biểu lớp 10, 11 ở trường THPT” . 
+ Đối với các trường THPT: Cần tạo điều kiện về phòng học ,nhất là phòng học bộ môn, máy chiếu để phục vụ giảng dạy. Tăng cường hơn nữa trang thiết bị đồ dùng dạy học trong các tiết dạy lịch sử.
+ Đối với sở Giáo dục và Đào tạo: Cần tổ chức nhiều cuộc hội thảo hơn nữa để các giáo viên có điều kiện trao đổi kinh nghiệm giảng dạy bộ môn. Đồng thời, có thể đưa “phương pháp dạy học bằng sơ đồ tư duy” vào các trường phổ thông , giống như “phương pháp dạy học tích hợp” hiện nay đang được các trường THPT áp dụng thành công để nâng cao chất lượng dạy - học.
 Hoằng Hóa, ngày 09 tháng 5 năm 2017
 Người viết:
 Lê Thị Oanh
 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bản đồ Tư duy trong công việc – Tony Buzan – NXB Lao động – Xã hội.
2. www.mind-map.com (trang web chính thức của Tony Buzan)
3. www.peterussell.com/mindmaps/mindmap.htm
4. Lớp tập huấn của Bộ GD&ĐT hướng dẫn sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học (xem phim hứng dẫn đính kèm)
5. Hướng dẫn sử dụng phần mềm sơ đồ tư duy (xem phim minh họa)
6. Trần Đình Châu, Sử dụng Bản đồ tư duy – một biện pháp hiệu quả hỗ trợ học sinh học tập Tạp chí Giáo dục, kì 2, tháng 9-2009.
7. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy; Bản đồ tư duy – công cụ hiệu quả hỗ trợ dạy học và công tác quản lý nhà trường, Báo Giáo dục&Thời đại, số 147 ngày 14/9/2010.
NHẬN XÉT ĐỀ TÀI SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
DANH MUC
CÁC ĐỀ TÀI SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM ĐÃ ĐƯỢC HỘI ĐỒNG
ĐÁNH GIÁ XẾP LOẠI CẤP PHÒNG GD&ĐT, CẤP CƠ SỞ GD&ĐT VÀ
CÁC CẤP CAO HƠN XẾP LOẠI TỪ C TRỞ LÊN
Họ và tên tác giả: Lê Thị Oanh
Chức vụ và đơn vị công tác: Giáo viên môn Lịch sử – Trường THPT Lương 
 Đắc Bằng
TT

Tên đề tài SKKN
Các cấp đánh giá xếp loại (Phòng, Sở, Tỉnh...)
Kết quả đánh giá xếp loại (A,B, hoặc C)

Năm học đánh giá xếp loại

1.
Phương pháp sử dụng văn kiện Đảng trong dạy học LS Việt Nam (1919-1945) ở THPT
Sở GD&ĐT Tỉnh Thanh Hóa
B
2001-2002

2.
Thiết kế bài giảng LS ở Trường THPT theo hướng phát huy tính tích cực chủ động học tập của học sinh thông qua một số bài CMTS tiêu biểu thời cận đại (SGK LS lớp 10)
Sở GD&ĐT Tỉnh Thanh Hóa
C
2002-2003
3.
Khai thác và sử dụng nguồn sử liệu cơ bản để giảng dạy phần LS Việt Nam giai đoạn 1919-1945 lớp 12 THPT
Sở GD&ĐT Tỉnh Thanh Hóa
A
2003-2004
4.
Sử dụng văn kiện Đảng trong dạy học LS (1919-1945)
Sở GD&ĐT Tỉnh Thanh Hóa
C
2004-2005
5.
Tìm hiểu nguyên nhân và biện pháp giáo dục học sinh cá biệt của GVCN ở trường THPT
Sở GD&ĐT Tỉnh Thanh Hóa
C
2010-2011
6.
Phương pháp tích hợp tài liệu văn học, địa lý nhằm nâng cao bài học LS ở Trường THPT lớp 12
Sở GD&ĐT Tỉnh Thanh Hóa
C
2014-2015