Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học Lịch sử lớp 9

có lực học tốt, khả năng tiếp thu bài nhanh, lớp 9AB lực học của các em yếu hơn. Trước khi tiến hành khảo sát, ở 3 lớp tôi đã áp dụng phương pháp dạy học khác nhau đối với bài '' Cuộc tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân năm 1975 .
Đối với lớp 9A tôi chỉ sử dụng phương pháp '' dạy chay'' tức là không sử dụng đồ dùng trực quan chỉ sử dụng ngôn ngữ thuyết giảng của giáo viên với lược đồ chiến dịch. Đối với lớp 9C tôi sử dụng kế hợp giữa ngôn ngữ của giáo viên với lược đồ chiến dịch. Đối với lớp 9B tôi kết hợp giữa thuyết giảng của giáo viên, lược đồ lịch sử với băng hình phim tư liệu về cuộc tiến công chiến lược mùa xuân 1975. 
Kết quả khảo sát sau giờ học của học sinh thu được như sau
Lớp
Sĩ số
Đạt Loại Giỏi
Đạt Loại Khá
Đạt loại TB
Yếu
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
9A
29
3
10.3
15
51.7
10
34.5
1
3.4
9B
30
9
31
16
55.2
4
13.8
0
0
9C
32
8
25
16
53
10
43.7
1
3

Như vậy, qua kết quả khảo sát chất lượng được tiến hành ở 3 lớp 9A, 9B, 9C chúng ta có thể thấy đối với lớp 9A do giáo viên chỉ tiến sử dụng phương pháp '' dạy chay'' cho nên chất lượng học của học sinh rất thấp. Mặc dù đây là lớp học khá nhưng kết quả đạt được chỉ chủ yếu là trung bình, trong đó có tới 3% chất lượng yếu. Đối với lớp 9A giáo viên sử dụng lược đồ diễn biến chiến dịch kết quả khảo sát có cao hơn song việc khơi gợi cảm xúc học tập ở các em cũng không cao. Trong khi đó ở lớp 9B lực học của các em vốn yếu nhưng nhờ giáo viên biết phát huy tác dụng của đồ dùng trực quan nên kết quả của các em rất cao( đạt gần 90%). Không những thế qua bài học, học sinh còn tự hào về chiến công oanh liệt của cha ông ta trong lịch sử giử nước.
Như vậy, có thể nói chính việc thiếu đồ dùng trực quan đã khiến việc dạy học và học lịch sử gặp rất nhiều khó khăn, không phát huy được tư duy sáng tạo, khả năng làm việc độc lập của học sinh, học sinh không được làm việc nhiều mà chỉ được tiếp thu một cách thụ động, máy móc những lời thầy cô giảng, chưa thể hiện được tinh thần đổi mới các phương pháp dạy học cũng như chưa phù hợp với đặc điểm của sách giáo khoa trong trương trình mới. 
3, Những phương pháp 
3.1. Phân loại đồ dùng trực quan 
Có nhiều cách phân loại đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử.
Có ý kiến chia đồ dùng trực quan thành 3 nhóm: 
 	a. Thêm ( các di vật của nền văn hóa còn lưu lại ) 
b. Đồ dùng tạo hình ( tranh, ảnh, phim nhựa, phim đèn chiếu, viđiô , đồ phục chế.....)
c. Đồ dùng quy ước ( bản đồ, sơ đồ, đồ thị, niên biểu.....)
Có ý kiến chia làm 5 loại:
 a. Hiện quá khứ,
 b. Đồ dùng tạo hình và minh họa có tính chất tư liệu (ảnh phim tài liệu ...)
 c. Đồ dùng tạo hình nghệ thuật ( tranh ảnh lịch sử, phim truyện, chân dung nghệ thuật ) 
 e . Bản ảo,
 g. Sơ đồ, biểu đồ, đồ thị...
Dù cả những cách khác nhau về phân loại đồ dùng trực quan song về cơ bản chúng ta có thể phân chia chúng thành 3 nhóm lớn thường được sử dụng trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông.
Nhóm 1: Đồ dùng trực quan hiện vật: Bao gồm những di tích lịch sử và cách mạng ( như thành nhà Hồ, hang Bác Bó, nhà số 5D phố Hàm Long...) những di vật khảo cổ và các di vật và các di vật thuộc thời đại lịch sử 1 công cụ đã cũ núi Đọ, Trống đồng Đông Sơn...) 
Đồ dùng trực quan hiện vật là một loại tài liệu gốc rất có giá trị, có ý nghĩa to lớn về mặt nhận thức thông qua việc tiếp xúc với những di tích hay những dấu vết còn lại của quá khứ - bằng chứng hiểu, nhớ sự tồn tại thực của mỗi thời kì lịch sử - học sinh sẽ có những hình ảnh chân thực về quá khứ và từ đó có tư duy lịch sử
Nhóm 2: Đồ dùng trực quan tạo hình - Bao gồm các loại mô hình, sa bàn, tranh ảnh lịch sử.... Nó có khả năng khôi phục lại hình ảnh của những con người, đồ vật, biến cố, sự kiện lịch sử một cách cụ thể sinh động và xác thực.
Đồ dùng trực quan tạo hình gồm có:
a) Mô hình: Sa bàn và các loại đồ phục chế khác có khả năng diễn tả khá đầy đủ vẻ bề ngoài của một sự vật hay sự kiện lịch sử như công cụ đá, lao động, vũ khí, một chiến dịch hay một trận đánh.
b) Hình vẽ: phim ảnh lịch sử có giá trị như một tư liệu lịch sử như: hình vẽ "người đi săn hươu nai" (hình vẽ trên vách hang) hoặc bức ảnh "Nguyễn ái Quốc ở đại hội Tua 1920", lễ thành lập đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân" (22/12/1944).
c) Tranh ảnh phim truyện lấy chủ đề về lịch sử như tranh chân dung các nhân vật lịch sử, bức tranh "Chiến binh Giacôbanh"(lịch sử 8)...có tác dụng tạo biểu tượng về đặc điểm của giai cấp, tầng lớp trong xã hội....
Nhóm thứ 3: Đồ dùng trực quan quy ước:
Bao gồm các loại, bản đồ lịch sử, đồ thị, sơ đồ, niên biểu...loại đồ dùng trực quan này tạo cho học sinh những hình ảnh tượng trưng, khi phản ánh những mặt chất lượng và số lượng của quá trình lịch sử, đặc trưng khuynh hướng phát triển của hiện tượng kinh tế, chính trị xã hội của đời sống. Nó không chỉ là phương tiện để cụ thể hóa sự kiện lịch sử mà còn là cơ sở để hình thành khái niệm cho học sinh.
Trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông bản thân tôi thường sử dụng các loại đồ dùng trực quan quy ước sau:
a. Bản đồ lịch sử: Nhằm xác định địa điểm của sự kiện trong thời gian và không gian xác định. Đồng thời bản đồ lịch sử còn giúp học sinh suy nghĩ và giải thích các hiện tượng lịch sử về mối liên hệ nhân quả, và quá trình phát triển lịch sử, giúp các em củng cố, ghi nhớ những kiến thức đã học. Về hình thức, bản đồ lịch sử không cần có những ký hiệu về biên giới các quốc gia, sự phân bố dân sự, thành phố, các vùng kinh tế, địa điểm xảy ra những biến cố quan trọng (các cuộc khởi nghĩa, cách mạng, chiến dịch...) mà cần có những ký hiệu về biên giới các quốc gia, sự phân bố dân cư, thành phố, các vùng kinh tế, địa điểm xảy ra những biến cố quan trọng (các cuộc khởi nghĩa, cách mạng, chiến dịch...). Các minh họa trên bản đồ phải được trình bày chính xác, đẹp, rõ ràng...
b. Niên biểu: hệ thống hóa các sự kiện quan trọng theo thứ tự thời gian, đồng thời nêu mối liên hệ giữa các sự kiện cơ bản của một nước hay nhiều nước trong một thời kỳ. Để đạt thể niên biểu có thể chia làm 2 loại:
- Niên biểu tổng hợp: Là bảng liệt kê những sự kiện lớn xảy ra sau một thời gian dài.
- Niên biểu chuyên đề: đi sâu trình bày nội dung một vấn đề quan trọng nổi bật nào đấy của một thời kỳ lịch sử nhất định nhờ đó mà học sinh hiểu được bản chất sự kiện một cách toàn diện, đầy đủ.
c. Đồ thị: Dùng để diễn tả quá trình phát triển, sự vận động của một sự kiện lịch sử, trên cơ sở sử dụng số liệu, tài liệu thống kê bài học. Đồ thị có thể biểu diễn bằng một mũi tên để minh họa sự vận động đi lên, sự phát triển của một hiện tượng lịch sử hoặc biểu diễn trên các trục hoành (ghi thời gian) và trục tung (ghi sự kiện)
d) Sơ đồ nhằm cụ thể hóa nội dung sự kiện bằng những mô hình học đơn giản, diễn tả tổ chức một cơ cấu xã hội, một chế độ chính trị, mối quan hệ giữa các sự kiện lịch sử.
e) Hình vẽ bằng phấn trên bảng đen nhằm minh họa ngay những sự kiện đang được trình bày miệng không cần sử dụng một loại đồ dùng trực quan nào.
g) Sử dụng các phương tiện kỹ thuật trong dạy học lịch sử. Nhờ sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật, việc áp dụng các phương tiện kỹ thuật giáo dục vào dạy học lịch sử ngày càng tăng. Nói đến phương tiện kỹ thuật giáo dục là nói đến trước hết các phương tiện dùng trong công việc giảng dạy như truyền hình, phim ảnh, máy ghi âm, máy phóng hình.... Trong dạy học lịch sử, các phương tiện kỹ thuật thường dùng là màn ảnh nhỏ (tivi, video, đèn chiếu) radio, máy ghi âm.... Những phương tiện này cần có trong dạy học lịch sử song không thể thay thế vai trò của giáo viên trên lớp. Vì vậy bản tân tôi cho rằng vấn đề đặt ra là phối hợp như thế nào các đồ dùng trực quan vốn có và các phương tiện kỹ thuật hiện đại trong giờ học lịch sử và vai trò của giáo viên sẽ như thế nào trong việc tổ chức dạy học có hiệu quả?
	3.2. Cách sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử:
	Khi sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử cần chú ý các nguyên tắc sau:
	- Phải căn cứ vào nội dung, yêu cầu giáo dưỡng, giáo dục của bài học để lựa chọn đồ dùng trực quan tương ứng thích hợp, vì vậy cần xây dựng một hệ thống đồ dùng trực quan phong phú phù hợp với các bài học lịch sử.
- Có phương pháp thích hợp đối với việc sử dụng mỗi loại đồ dùng trực quan, phải đảm bảo được sự quan sát đầy đủ dùng trực quan của học sinh.
- Phát huy tính tích cực của học sinh khi sử dụng đồ dùng trực quan (không chỉ để cụ thể hóa kiến thức mà cần đi sâu phân tích bản chất sự kiện).
- Đảm bảo kết hợp lời nói với việc trình bày các đồ dùng trực quan đồng thời rèn luyện khả năng thực hành của học sinh khi sử dụng đồ dùng trực quan (đắp sa bàn, vẽ bản đồ, tường thuật trên bản đồ). Tùy theo yêu cầu của bài học và loại hình đồ dùng trực quan mà có cách sử dụng khác nhau.
- Thứ nhất, cách sử dụng đồ dùng trực quan cỡ lớn dùng chung cho cả lớp cùng một lúc như: tranh, ảnh lịch sử, minh họa trong sách giáo khoa, báo chí, tư liệu tham khảo, đồ phục chế.
Thứ hai: Cách sử dụng đồ dùng trực quan cỡ nhỏ đặt ở bàn học sinh như: danh lam thắng cảnh, lịch sử trong sách giáo khoa.
Thứ ba: Cách sử dụng một số đồ dùng trực quan quy ước và hình vẽ bảng đen.
Thứ tư: Cách sử dụng màn ảnh như: phim, đèn chiếu, phim trên video, phim điện ảnh.
Thứ năm: sử dụng trực quan hiện vật trưng bày trong các viện bảo tàng trung ương và địa phương, các di tích lịch sử khi tiến hành bài giảng ở bảo tàng hoặc nơi diễn ra sử dụng sự kiện.
 Lưu ý: Loại đồ dùng trực quan treo tường được sử dụng nhiều nhất trong dạy học lịch sử hiện nay là bản đồ, sơ đồ, đồ thị, bảng niên biểu. Trước khi sử dụng chúng cần chuẩn bị thật kỹ (nắm chắc nội dung bản đồ, ý nghĩa của từng loại phục vụ cho nội dung nào của bài học).
Trong tiến trình, theo tôi xác định đúng thời điểm để treo bản đồ (hoặc sơ đồ, đồ thị) - không nên treo trên bảng đen vì bảng đen còn dùng để viết, phải treo chỗ cao ở góc bên phải bảng, nơi có đủ ánh sáng cho tất cả học sinh nhìn thấy rõ. Giáo viên phải đứng bên phải bản đồ, dùng que chỉ địa điểm thật chính xác (khi xác định một vị trí, giáo viên không nên nói một cách mơ hồ rằng vị trí này nằm ở phía "bên trên" hay "bên dưới" ở "bên phải" hay "bên trái" mà phải chỉ phương hướng cụ thể của vị trí ("phía tây" hay "phía bắc"). Nếu là một khu vực, căn cứ quân sự.... thì giáo viên phải chỉ đúng ký hiệu trên bản đồ, nếu là con sông thì phải chỉ từ thượng lưu xuống phía hạ lưu (theo dòng chảy của dòng sông).
Giáo viên phải luôn luôn theo dõi, kiểm tra sự thu nhận của học sinh giúp học sinh phân tích, nêu kết luận khái quát về sự kiện được phản ánh trên bản đồ. 
Ví dụ khi giới thiệu cho học sinh về tốc độ phát triển kinh tế của các nước đế quốc Anh, Pháp, Đức, Mĩ cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, giáo viên hướng dẫn cho HS nêu lên quy luật phát triển không đều của các nước đế quốc, các đế quốc già như (Anh, Pháp) dần dần mất vị trí hàng đầu trong công nghiệp và nhường chỗ cho các đế quốc trẻ (Mỹ - Đức). Từ đó, học sinh hiểu mâu thuẫn giữa các tập đoàn đế quốc là không tránh khỏi, mâu thuẫn này tất yếu sẽ dẫn tới cuộc chiến tranh đế quốc.
Về cách sử dụng tranh ảnh lịch sử treo tường, chúng ta nên lưu ý học sinh quan sát tranh, giải thích nội dung tranh để chọn lựa những chi tiết phục vụ cho bài học, cụ thể hóa sự kiện lịch sử, làm cơ sở cho việc tường thuật, miêu tả và rút ra kết luận khái quát. Hiện nay, học sinh thích xem tranh lịch sử nhưng ít khai thác nội dung tranh để phục vụ bài học.
Loại đồ dùng trực quan cỡ nhỏ được sử dụng riêng cho từng học sinh trong giờ học, trong việc tự học ở nhà. Giáo viên phải hướng dẫn học sinh sử dụng tốt loại đồ dùng trực quan này: quan sát, tìm hiểu sâu sắc nội dung, hoàn thành các bài tập, tập vẽ bản đồ chứ không phải là "can" theo sách.
Khi sử dụng tranh ảnh chân dung các nhân vật lịch sử, giáo viên không nên chú ý đến miêu tả hình dạng bên ngoài của nhân vật mà phải hướng dẫn học sinh phân tích nội tâm, tài , đức, quan điểm thể hiện ở hành động của nhân vật.
3.3 Một số tiết dạy cụ thể bản thân tôi đã thực hiện và nhận thấy hiệu quả thiết thực.
Tóm lại, trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông, việc kết hợp giữa lời nói sinh động của giáo viên với sử dụng đồ dùng trực tiếp là một trong những điều quan trọng nhất để thực hiện nhiệm vụ giáo dưỡng và phát triển.
III- Kết quả đạt được và những đề xuất
1) Kết quả đạt được:
Có thể nói đồ dùng trực quan vừa góp phần tạo biểu tượng lịch sử và hình thành khái niệm lịch sử vừa phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng và tư duy, ngôn ngữ của học sinh. Nhìn vào bất cứ loại đồ dùng trực quan nào học sinh cũng có thể nhận xét, phán đoán, hình dung quá khứ lịch sử được minh họa phản ánh như thế nào. Các em suy nghĩ và tìm cách diễn đạt bằng lời nói chính xác, có hình ảnh rõ ràng, cụ thể về bức tranh xã hội đã qua. Bên cạnh đó ý nghĩa giáo dục tư tưởng cảm xúc thẩm mỹ của đồ dùng trực quan cũng rất lớn. Với tất cả ý nghĩa giáo dưỡng, giáo dục và phát triển nêu trên đồ dùng trực quan góp phần to lớn vào việc nâng cao chất lượng dạy học lịch sử, gây hứng thú học tập cho học sinh.
Trong quá trình thực hiện đề tài, sau khi áp dụng việc sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử ở cả ba lớp học: 9A, 9B, 9C, kết quả thu được như sau:
Lớp
Sĩ số
Loại giỏi
Loại khá
Loại TB
Loại yếu
9A
29



0
9B
30




9E
32



 

Kết quả khảo sát trên một lần nữa khẳng định đồ dùng trực quan có vai trò rất quan trọng trong dạy học lịch sử. Tuy nhiên việc sử dụng đồ dùng trực quan trọng các nhà trường phổ thông nói chung và trường THCS nói riêng hiện nay đang gặp rất nhiều khó khăn.
2) Những ý kiến đề xuất:
Đồ dùng trực quan dùng cho bộ môn lịch sử trong trường hiện nay rất ít về số lượng, nghèo nàn về chủng loại. Số lượng hiện có được chỉ gồm một số bản đồ và lược đồ, một vài chân dung lãnh tụ và số ít hiện vật lịch sử. Trong số đó có nhiều loại không còn giá trị sử dụng bởi nó đã quá cũ nát, hình vẽ mờ rất khó xác định. Có những bài học rất cần có đồ dùng trực quan trong khi đó nhà trường không có, bản thân giáo viên và học sinh lại không có khả năng tự tạo dẫn đến giờ học chủ yếu được thực hiện qua lời thuyết giảng của giáo viên khiến học sinh gặp nhiều khó khăn trong việc lĩnh hội kiến thức cũng như phát huy khả năng sáng tạo. Xuất phát từ thực tế, bản thân tôi là giáo viên trực tiếp phụ trách môn lịch sử có một số ý kiến đề xuất như sau:
+ Nhà trường cố gắng trang bị thêm đồ dùng trực quan cho môn lịch sử, nếu có thể nên có những cuốn phim tư liệu lịch sử, băng hình video để trợ giúp cho giáo viên trong quá trình dạy.
+ Có giờ ngoại khóa để học sinh xem phim tư liệu lịch sử. Ví dụ tiến tới kỷ niệm giải phóng miền Nam thống nhất đất nước thì tạo điều kiện để các em được xem phim tư liệu về giải phóng miền Nam nhằm giáo dục các em lòng tự hào dân tộc và ý thức giữ gìn những thành quả mà cha ông đã để lại.
+ Đồ dùng trực quan phải còn giá trị sử dụng .
Trên đây là một số ý kiến nhỏ rất mong các cấp có thẩm quyền lưu ý tạo điều kiện để chất lượng giáo dục ngày một tốt hơn.
Trong khoảng thời gian cho phép và khả năng có hạn nên đề tài được thực hiện không tránh được những thiếu sót.
Rất mong nhận được sự thông cảm và ý kiến đóng góp của quý đồng nghiệp.
	Tôi xin chân thành cảm ơn!