Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng sơ đồ tư duy nhằm nâng cao hiệu quả trong dạy học môn Lịch sử lớp 12 ở trường THPT Tống Duy Tân

ên không chỉ kiểm tra phần nhớ bài mà phải chú trọng đến cả phần hiểu bài nữa. Cách làm này sẽ đánh giá được chính xác học sinh, giúp học sinh hiểu bài, nhớ lâu kiến thức và nâng cao được chất lượng dạy học, giúp các em có thể làm những bài tập trắc nghiệm khách quan một cách tốt nhất. Sơ đồ tư duy sẽ giúp chúng ta đánh giá được cả phần nhớ và phần hiểu của học sinh.
Khi sử dụng sơ đồ tư duy trong kiểm tra bài cũ, tôi thường sử dụng sơ đồ ở dạng thiếu thông tin, yêu cầu học sinh điền các thông tin còn thiếu và rút ra mối quan hệ giữa các nhánh thông tin với từ khóa trung tâm.
Ví dụ: Khi kiểm tra bài cũ bài 4: “Các nước Đông Nam Á và Ấn Độ”, mục 3: Sự ra đời và phát triển của tổ chức ASEAN, tôi sử dụng máy chiếu chiếu bản đồ tư duy với những điểm còn khuyết thiếu và yêu cầu học sinh lên bảng hoàn thành sơ đồ tư duy mà tôi đưa ra.
Tôi đã dùng sơ đồ này cho hai học sinh lên hoàn thành. Sau khi hoàn thành xong, cho các em về chỗ, tôi mời học sinh bên dưới đứng lên nhận xét câu trả lời của từng bạn. Rất nhanh, các em đã hoàn thành được sơ đồ tư duy và nhớ lại kiến thức đã học rất tốt.
 III.3. Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học bài mới
Để việc dạy học lịch sử có chất lượng, không bị nhàm chán, tiết học lịch sử không trở nên khô khan thì người giáo viên phải có cách thiết kế bài dạy một cách hợp lý, phải linh hoạt trong việc vận dụng các phương pháp và phương tiện dạy học. Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử không chỉ là một gợi ý cho cách trình bày mà còn làm cho bài dạy trở nên dễ hiểu, dễ nhớ, tạo nên sự hứng thú cho học sinh trong quá trình học. Tùy thuộc vào từng bài dạy, từng đơn vị kiến thức, từng giai đoạn, từng quá trình lịch sử sẽ có những sơ đồ tư duy khác nhau. 
Ở một số bài mới, tôi không ghi tiêu mục theo cách cũ mà vẽ chủ đề chính của bài lên bảng. Sau đó, tôi cho các em ngồi theo nhóm, thảo luận sơ đồ tư duy của mỗi học sinh đã chuẩn bị trước ở nhà, đối chiếu với sơ đồ tư duy của các bạn trong nhóm. Tôi đặt câu hỏi chủ đề nội dung chính hôm nay có mấy nhánh chính số 1 và gọi học sinh lên bảng vẽ nối tiếp chủ đề chia thành các nhánh lớn lên bảng và có ghi chú thích lên từng nhánh lớn. Sau khi học sinh ghi xong nhánh chính số 1, tôi tiếp tục đặt câu hỏi ở nhánh thứ nhất có mấy nhánh nhỏ cấp số 2 Cứ như vậy, học sinh sẽ tìm hiểu kiến thức và hoàn thành sơ đồ tư duy dễ dàng. 
Để minh họa cho sơ đồ tư duy tôi thường minh họa bằng hình ảnh, đoạn phim ngắn để học sinh rõ hơn về các cấp số 1, cấp số 2
Chẳng hạn, khi dạy bài 20: “Những năm đầu của cuộc kháng chiến toàn quốc chống thực dân Pháp (1946 – 1950)”, mục 2: Chiến dịch Biên giới thu – đông năm 1950, để học sinh nắm được một vài nét diễn biến chính, ghi nhớ được kết quả, ý nghĩa lịch sử to lớn của chiến dịch Biên giới thu – đông năm 1950 . Sau khi giới thiệu xong nội dung kiến thức cần nắm trong bài học, tôi tổ chức cho học sinh làm việc cá nhân hoặc theo nhóm nhỏ, dựa vào nội dung trong sách giáo khoa, bản đồ trong sách giáo khoa, bản đồ treo tường để hoàn thành bài tập. Sau khi các em hoàn thiện phần bài làm của mình, tôi sẽ cho các em trình bày sơ đồ tư duy của mình lên bảng (cũng có lớp nếu các em đã chuẩn bị miếng bìa to và nhóm trình bày vào đó thì cho các em lên bảng treo và trình bày phần chuẩn bị của mình). Các em sẽ đóng góp ý kiến, tôi chỉ đóng vai trò là người cố vấn và sửa những lỗi về mặt kiến thức. Cuối cùng tôi cùng học sinh hoàn thiện được một sơ đồ tư duy kiến thức theo ý muốn của mình.
Khi các em hoàn thiện và nắm được sơ đồ tư duy về chiến dịch Biên giới thu đông năm 1950, tôi đã cho các em giải quyết các bài tập trắc nghiệm lần lượt theo các mức độ: nhận biết, thông hiểu, vận dụng thấp và vận dụng cao đối với cả bài 20 (bài 20 học trong ba tiết, trong đó mục IV – chiến dịch Biên giới thu đông 1950 là mục học trong tiết cuối cùng). Kết quả cho thấy, hầu hết các em đều trả lời rất nhanh và chính xác các câu hỏi ở 3 mức độ: nhận biết, thông hiểu, vận dụng thấp. Câu hỏi mức độ vận dụng cao khoảng hơn 50% số học sinh (chủ yếu là học sinh khá, giỏi) trả lời được. Đặc biệt, các em đều rất thích và rất hứng thú khi học theo phương pháp này.
Sơ đồ tư duy về chiến dịch Biên giới thu – đông năm 1950 
III.4. Sử dụng sơ đồ tư duy để củng cố kiến thức bài học
Việc sử dụng sơ đồ tư duy trong củng cố bài học lịch sử là một cách củng cố bài học dễ nhớ, dễ hiểu và mạch lạc nhất. Sau bài học, giáo viên có thể cho học sinh thiết kế một sơ đồ tư duy theo cách hiểu của các em. Mỗi em sẽ có một sự sáng tạo riêng, một màu sắc riêng.
Giáo viên có thể giao cho học sinh vẽ sơ đồ thiếu nội dung kiến thức cụ thể hoặc đầy đủ lượng kiến thức của bài học vừa được dạy, cho học sinh hoạt động cá nhân hoặc nhóm. Tuy nhiên, các thông tin còn thiếu này sẽ bao trùm nội dung toàn bài để một lần nữa khắc sâu kiến thức và lưu ý đến trọng tâm bài học.
Ví dụ:  Khi dạy bài 9: “Quan hệ quốc tế trong và sau thời kỳ chiến tranh lạnh”, đây là bài học trong hai tiết nên việc củng cố lại kiến thức để các em khắc sâu, đồng thời có sự kết nối giữa các tiết học là điều cần thiết. Sau khi học sinh đã tự thiết kế cho mình một sơ đồ tư duy xong thì tôi củng cố kiến thức bài học cho học sinh với sơ đồ tư duy mà tôi đã chuẩn bị sẵn. 
Đây là sản phẩm của một nhóm học sinh sau khi hoàn thành
Qua việc củng cố bài học theo hình thức này học sinh sẽ nhớ lâu, nhớ kỹ nội dung bài học và phát huy được tính sáng tạo, tư duy của mình, các em sẽ yêu thích môn Lịch sử hơn.
III.5. Sử dụng sơ đồ tư duy để ra bài tập về nhà
Sau mỗi tiết học, để học sinh có thể nắm bài và học bài tốt hơn, tôi thường ra bài tập về nhà phù hợp với thời gian, trình độ của học sinh. So với một số yêu cầu trên lớp, bài tập về nhà cũng cần khó hơn, mang tính khái quát, tổng hợp hơn và cần có sự đầu tư lớn hơn nhất là những em theo khối C. Qua một số bài tập này, giáo viên sẽ thấy được tính sáng tạo cũng như sự tích cực trong việc tím hiểu thông tin, tìm kiếm tài liệu của học sinh. 
Chẳng hạn, để dạy tốt bài 21: “Xây dựng CNXH ở miền Bắc, đấu tranh chống chế độ Mĩ và chính quyền Sài Gòn ở miền Nam (1954 – 1965)”, tôi giao nhiệm vụ cho học sinh về nhà tìm kiếm nội dung của bài học theo các câu hỏi cuối mỗi mục trong bài. Mặt khác, yêu cầu học sinh sưu tầm một số tranh ảnh có liên quan đến bài học. Đồng thời, tự mình vẽ sơ đồ tư duy theo ý hiểu và sự tìm hiểu của mình. Khi dạy học, tôi cũng chuẩn bị sẵn một sơ đồ tư duy để giới thiệu và nhấn mạnh kiến thức để học sinh nắm chắc, nhớ sâu kiến thức bài học.
Sơ đồ tư duy xây dựng CNXH ở Miền Bắc, đấu tranh chống đế quốc Mỹ và chính quyền Sài Gòn ở miền Nam 
III.6. Sử dụng sơ đồ tư duy để ôn tập kiến thức
Việc ôn tập, tổng hợp, hệ thống hóa kiến thức theo từng phần, từng mục, từng bài và từng chương hay từng vấn đề là vô cùng quan trọng, cần thiết, nhất là đối với các em học sinh khối 12. Với phương pháp thi mới – thi trắc nghiệm thì việc học sinh nhớ kiến thức, hiểu vấn đề, có tư duy lôgic, vận dụng nhanh để nhìn nhận và hiểu vấn đề là rất quan trọng. Nhiều giáo viên đã từng sử dụng sơ đồ để hệ thống hóa kiến thức song phương pháp chủ yếu vẫn là thầy cung cấp, thầy tổng hợp còn trò tiếp thu một cách thụ động. Với thế mạnh là hệ thống hóa được kiến thức dưới dạng sơ đồ, các đường nối là mạch diễn tả, mạch lôgic kiến thức hoặc các mối quan hệ nhân quả, quan hệ tương đương, cộng thêm màu sắc của các đường nối, sơ đồ tư duy sẽ giúp học sinh có cái nhìn tổng thể, tổng quát cả một phần kiến thức đã học, đặc biệt các em đóng vai trò trung tâm và chủ động trong việc lĩnh hội kiến thức.
Để sử dụng sơ đồ tư duy trong ôn tập kiến thức một cách hiệu quả, giáo viên cũng có thể sử dụng linh hoạt theo nhiều cách khác nhau. Giáo viên có thể giao bài tập cho học sinh về nhà, hướng dẫn học sinh cách làm, sau đó đến tiết ôn tập, củng cố hoặc đến cuối bài, giáo viên cho các em trao đổi với nhau và đối chiếu với sơ đồ tư duy mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn. Hoặc, giáo viên cũng có thể đưa ra một sơ đồ tư duy mở, vẽ các nhánh chính và nhánh phụ Tuy nhiên, giáo viên không cần thiết phải đưa ra các nhánh vẽ đầy đủ, chính xác, sau đó yêu cầu các em xây dựng sơ đồ tư duy. Theo nhận thức của các em, sơ đồ tư duy có thể sửa, thêm hoặc bớt các thông tin với các nhánh phù hợp. Các cá nhân và các nhóm sau khi chuẩn bị và các em lên bảng trình bày. Các nhóm khác ở nhận xét về cách trình bày và bổ sung nếu cần thiết Trong các tiết ôn tập hoặc đối với những bài giảng dạy trong nhiều tiết, trong phần ôn tập và củng cố bài, thiết nghĩ đây là cách làm tối ưu để các em khắc sâu kiến thức, nhớ lâu, hiểu kỹ vấn đề. Đây là phương pháp có thể áp dụng ở bất kỳ cơ sở vật chất của nhà trường, các sản phẩm tư duy có thể viết trên giấy, trên mảnh bìa, trên bảng hoặc trên phần mềm mind-map.
Ví dụ: Trước khi dạy bài 11: “Tổng kết lịch sử thế giới hiện đại (1945 – 2000)”, tôi yêu cầu học sinh về nhà chuẩn bị và vẽ sơ đồ tư duy về những kiến thức đã học. Đến tiết học, tôi yêu cầu một em lên trình bày sản phẩm tư duy của mình và thuyết trình trước lớp, các bạn khác sẽ đóng góp ý kiến và hoàn thiện bản đồ tư duy dưới sự cố vấn của tôi.
Học sinh Ngô Thị Trang – 12C lên vẽ sơ đồ tư duy sau khi đã chuẩn bị ở nhà 
Sơ đồ tư duy sau khi các em hoàn thành
Sau khi hoàn thành sơ đồ tư duy của mình, em Ngô Thị Trang
thuyết trình trước lớp
	Với sự chủ động trong việc chiếm lĩnh tri thức của các em, tiết học đã rất sôi nổi và hầu hết các em đều nắm được những nội dung quan trọng của lịch sử thế giới từ 1945 – 2000; đồng thời thấy được những xu thế phát triển của thế giới sau chiến tranh lạnh.
IV. KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC
1. Trước khi áp dụng sơ đồ tư duy vào dạy học môn Lịch sử
- Nhiều học sinh có tâm lý ngại học, chủ yếu học để thi, bài nào biết bài đó, học vẹt, học thuộc lòng mà không nắm được bản chất của Lịch sử, hay nói cách khác rất ít em hiểu về bản chất của sự kiện, hiện tượng Lịch sử.
- Trong giờ học, có nhiều em không thực sự tập trung, tâm lý uể oải trong quá trình học vẫn còn. 
- Kết quả trong kiểm tra, đánh giá chưa cao. Hơn 10% học sinh yếu, kém. Số học sinh thực sự hứng thú với môn Lịch sử không nhiều.
2. Sau khi áp dụng sơ đồ tư duy vào dạy học môn Lịch sử
* Kết quả chung:
- Qua nhiều năm áp dụng sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử đặc biệt là đối với học sinh khối 12, tôi nhận thấy rằng việc đổi mới phương pháp dạy học được kết hợp nhuần nhuyễn trong các tiết học sẽ làm cho học sinh thêm hứng thú, phát huy hết khả năng tư duy sáng tạo, óc thẩm mỹ của các em. 
- Việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học lịch sử đã khiến cho 100% các em phải động não, phải suy nghĩ và phải tự mình tập trung để lĩnh hội kiến thức. Mỗi em có cách tư duy, cách hiểu, cách lập luận, cách vẽ khác nhau. Khi quan sát các bạn trình bày, tự mình đóng góp ý kiến dưới sự tư vấn, hướng dẫn của giáo viên, các em có thể tự mình hoàn chỉnh một sơ đồ tư duy khoa học, lôgic, dễ hiểu, dễ nhớ nhất. Điều quan trọng nhất là các em có thể tự ghi chép theo ý mình và ôn tập ở nhà để có thể nhớ lâu và khắc ghi kiến thức bài học.
- Trong năm học 2016 - 2017, tôi đã sử dụng sơ đồ tư duy vào hai tiết thao giảng ở khối lớp 12. Kết quả được nhóm, tổ chuyên môn và các thầy cô giáo đi dự đánh giá cao và hai giờ đó đều được xếp giờ dạy giỏi cấp trường với số điểm rất cao.
	- Đây là đề tài tôi giới hạn nghiên cứu ở khối lớp 12. Trên thực tế, ngoài khối 12, tôi rất tích cực sử dụng và khai thác sơ đồ tư duy vào giảng dạy trên lớp đối với các lớp tôi được giao giảng dạy ở khối 10, khối 11 và trong quá trình ôn thi học sinh giỏi, ôn thi THPT quốc gia. Theo thông tin phản hồi cho thấy các em đều rất thích thú, nắm bài nhanh, hiệu quả làm bài rất tốt nhất là các bài thi trắc nghiệm.
	* Kết quả cụ thể
	- Đề tài đã được tôi áp dụng trong nhiều năm giảng dạy và thu được kết quả rất tốt. Giờ học Lịch sử trở nên sôi nổi.
	- Năm học 2016 - 2017, tôi được phân công giảng dạy 4 lớp 12 (trên tổng số 6 lớp), với tổng số học sinh là 185 học sinh, trong đó có 1 lớp Ban KHTN và 3 lớp Ban cơ bản. Kết quả đạt được như sau:
	+ Loại giỏi: 17 học sinh = 9,19%
	+ Loại khá: 73 học sinh = 39,46%
	+ Loại Trung bình: 93 học sinh = 50.27%
	+ Loại yếu: 2 học sinh = 1,08% 
	- Trong năm học 2016 - 2017, tôi có 2 học sinh tham gia kì thi học sinh giỏi cấp tỉnh, kết quả 2 em đều đạt giải.
	- Giờ học lịch sử trở nên sôi nổi, tất cả các em có tâm lí được làm việc, được chuẩn bị và tham gia xây dựng bài rất hăng say.
C. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
I. KẾT LUẬN
Từ việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Lịch sử nói chung và trong dạy học môn Lịch sử lớp 12 nói riêng ở trường THPT Tống Duy Tân, bản thân tôi đúc rút một số kinh nghiệm như sau:
Thứ nhất, cần tích cực khai thác và sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học môn Lịch sử để nâng cao tính tích cực, chủ động, khả năng sáng tạo của học sinh trong việc tiếp thu kiến thức, từ đó nâng cao chất lượng của các giờ học Lịch sử.
Thứ hai, bản thân mỗi giáo viên phải không ngừng nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, sự sáng tạo và cả nghệ thuật hội họa.
Thứ ba, khi sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Lịch sử phải hướng dẫn, giao nhiệm vụ cho học sinh nhất là việc chuẩn bị kỹ bài ở nhà, giáo viên phải có sự kiểm tra, đánh giá, tuyên dương những nhóm, những em làm tốt, có sự sáng tạo; giúp đỡ các em học yếu, kém, động viên và chỉ dẫn các em để khuyến khích và phát huy niềm yêu thích bộ môn ở từng em.
Thứ tư, khi sử dụng sơ đồ tư duy vào từng nội dung, từng bài học, từng giai đoạn lịch sử một cách phù hợp, đảm bảo nguyên tắc vừa sức, tránh tình trạng ôm đồm, sử dụng một cách bừa bãi gây nhàm chán cho học sinh.
II. KIẾN NGHỊ
Về phía phụ huynh học sinh: Thường xuyên kiểm tra và đôn đốc việc học tập ở nhà của các em, tạo điều kiện để các em tích cực chuẩn bị, làm các bài tập và thực hiện các yêu cầu của giáo viên. 
Về phía trường: Hỗ trợ và tạo điều kiện về cơ sở vật chất cho giáo viên trong việc áp dụng phương pháp này vào trong thực tiễn dạy học.
Về phía ngành: Hỗ trợ thêm về phương tiện thiết bị nhằm phục vụ tốt hơn cho công tác dạy học của giáo viên.
XÁC NHẬN CỦA HIỆU TRƯỞNG
Thanh Hoá, ngày 25 tháng 5 năm 2017

Tôi cam đoan đây là SKKN của mình viết, không sao chép nội dung của người khác.
Đỗ Thị Hoa
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Sách giáo khoa Lịch sử 12 – Bộ Giáo dục và đào tạo - Nhà xuất bản Giáo dục.
2. Sách giáo viên - Bộ Giáo dục và đào tạo - Nhà xuất bản Giáo dục.
3. Dạy học theo chuẩn kiến thức kỹ năng – Lịch sử 12 – Phan Ngọc Liên – Nguyễn Xuân Trường – Nhà xuất bản giáo dục.
4. Sơ đồ tư duy – Tony Buzan – Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
5. Phần mềm Mindmap.
6. Bản đồ tư duy – Phương pháp dạy học hiệu quả - Th.s Nguyễn Thị Thanh Xuân – DNU.
7. Cha đẻ Tony Buzan giới thiệu sơ đồ tư duy - 
8. Đổi mới phương pháp dạy học lấy học sinh làm trung tâm – nâng cao chất lượng giảng dạy của đội ngũ giáo viên – Nguyễn Minh Sơn – Phòng GD&ĐT tình Bắc Giang.
9. Đổi mới dạy học Lịch sử với sơ đồ tư duy – Nguyễn Mai Thanh – Trường THPT Tiên Lữ (Hưng Yên) - Báo giáo dục thời đại (2016)
10. Bí quyết giúp học sinh dùng sơ đồ tư duy Lịch sử - Báo giáo dục – Howngs nghiệp 24h – Theo giáo dục và thời đại.
11. Nguồn Internet.