Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử ở trường THPT để phát triển năng lực tư duy phản biện

 Cuộc tiến công chiến lược Đông- Xuân 1953-1954 và chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954.
Mục III. Hiệp định Giơnevơ năm 1954 về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Đông Dương.
Mục IV. Nguyên nhân thắng lợi, ý nghĩa lịch sử của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp (1945-1954).
Trong bài này, giáo viên có thể sử dụng tranh biếm họa để khởi động bài học, tìm hiểu kiến thức mới ở mục I và mục 2 của phần II (Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ) đồng thời có thể dùng tranh biếm họa để kiểm tra, đánh giá học sinh. Sau đây là những bức tranh biếm họa được tôi chọn lọc sử dụng ở bài này:
Bức tranh “How about sending them a flag?”của họa sĩ người Mĩ Herblock (Phụ lục 1.9)
Nội dung bức tranh: Tranh được đăng trên tờWashington Post (Mĩ) năm 1954. Trong tranh, tác giả phác họa hình ảnh bốn người đàn ông, trong đó có 3 người đàn ông ở phía bên trái bức tranh cùng cầm tấm biển có dòng chữ “Aid to Indochina” (viện trợ cho Đông Dương); ở phía dưới quần của họ có ghi chữ France (Pháp) và US (Mĩ)- họ là những đại diện cho giới chính khách Pháp, Mĩ đang bàn về vấn đề viện trợ của Mĩ cho cuộc chiến của Pháp ở Đông Dương. Bên phải bức tranh là người đàn ông tay cầm lá cờ với chữ “Independence” (Độc lập), ra ý kiến: “hay là gửi cho họ lá cờ này?”. Thông qua bức tranh cho thấy thái độ châm biếm sự phụ thuộc của chính quyền Pháp vào Mĩ trong cuộc chiến tranh Đông Dương; phê phán, đả kích sự can thiệp của Mĩ và cuộc chiến đồng thời tác giả cũng bày tỏ thái độ ủng hộ cho nền độc lập của các dân tộc Đông Dương.
Cách thức thực hiện: Bức tranh này giáo viên có thể sử dụng ở cả 3 khâu: khởi động, tìm hiểu kiến thức mới, kiểm tra, đánh giá khi dạy Bài 20.
Đầu tiên, giáo viên có thể sử dụng bức tranh để khởi động, tạo không khí học tập cho học sinh. Giáo viên giới thiệu tranh, yêu cầu học sinh quan sát và miêu tả các nhân vật từ đó nêu lên nội dung bức tranh. Sau khi 2-3 học sinh trả lời, giáo viên chốt về nội dung bức tranh và nêu vấn đề định hướng những
nhiệm vụ mà học sinh cần giải quyết trong bài học: Đó là tình hình nước Pháp sau 8 năm chiến tranh; hi vọng của Pháp – Mĩ với kế hoạch quân sự Na va; sự kết thúc của chiến tranh Đông Dương trên mặt trận quân sự và ngoại giao.
Thứ hai, giáo viên có thể khai thác bức tranh trong hoạt động tìm hiểu kiến thức mới, lí giải tại sao Pháp – Mĩ lại triển khai kế hoạch Na va, mục đích của kế hoạch Na va. Thông qua khai thác bức tranh ở khía cạnh nội dung, học sinh thấy được sự sa lầy của Pháp sau 8 năm chiến tranh Đông Dương, Mĩ đã can thiệp và đóng vai trò như thế nào trong chiến tranh này.
Cuối cùng, giáo viên có thể sử dụng bức tranh cho hoạt động kiểm tra đánh giá thường xuyên và định kì với các câu hỏi như:
Quan sát tranh, miêu tả các nhân vật và phân tích nội dung của tranh?
Trên cơ sở tìm hiểu nội dung tranh, hãy cho biết về tình hình nước Pháp và sự can thiệp của Mĩ trong cuộc chiến tranh Đông Dương (1945-1954)?
Thông qua các nhân vật trong tranh, em hãy cho biết thái độ của nhân dân hai nước Pháp, Mĩ nói riêng và nhân dân tiến bộ thế giới nói chung về cuộc chiến tranh Đông Dương (1945 -1954)?
Việc lựa chọn bức tranh này vào dạy học bài 18 sẽ góp phần tạo ra bầu không khí học tập vui tươi, kích thích sự chủ động, sáng tạo, phát triển tư duy phản biện và giúp các em ghi nhớ bài học sâu sắc hơn. Đồng thời cũng là một cách thức kiểm tra, đánh giá mới mẽ, tránh được sự nhàm chán đơn điệu.
Bức tranh “Pháp xin hàng” của họa sĩ Nguyễn Bích.
Nội dung bức tranh: Phía bên trái bức tranh là cảnh trú ẩn của nhân dân ta gồm chủ yếu là người già, phụ nữ và trẻ em. Nhưng phía dưới lại có những tên lính Pháp đang trà trộn nấp cùng. Phía bên phải bức tranh vẻ 2 tên lính Pháp quần áo vá chằng chịt đang cúi người xin được nộp súng, phía trên là dòng chữ “Em xin nộp súng. Cho em trốn vào trong đó ạ”. Bức tranh là sự chế giễu, đả kích của tác giả giành cho bọn Pháp đang sa lầy trên chiến trường Đông Dương, đã mất hết nhuệ khí chiến đấu trên chảo lửa Điện Biên Phủ - nơi mà Pháp và Mĩ hi vọng là “pháo đài bất khả xâm phạm” của chúng.
Cách thức thực hiện: Giáo viên sử dụng bức tranh trong mục II.2. Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ. Giáo viên yêu cầu học sinh quan sát bức tranh cùng với lược đồ trận Điện Biên Phủ để tường thuật cùng với các câu hỏi gợi ý? Theo em tác giả vẻ bức tranh vào thời điểm nào của chiến dịch? Thái độ của tác giả khi thể hiện bức tranh này? Sau khi học sinh đưa ra các phán đoán của mình, giáo viên chốt: tác giả vẻ bức tranh ngay tại mặt trận Điện Biên sau đợt 2 của chiến dịch và được đăng trên báo Quân đội nhân dân ở thời điểm đó. Bức tranh cho thấy tình thế bi đát của lính Pháp và sự thất bại của chúng sau đó là không tránh khỏi. Với việc sử dụng bức tranh này, không khí lớp học sẽ trở nên vui vẻ,
sôi nổi đồng thời khắc sâu được diễn biến và kết quả của chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ.
Kết quả thực nghiệm
Quá trình giảng dạy trong năm học 2020-2021, tôi đã sử dụng tranh biếm họa vào dạy học lịch sử ở lớp 12, đặc biệt là ở chương III. Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954 (Lịch sử lớp 12 cơ bản). Tôi sử dụng tranh biếm họa kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác nhằm thu hút sự chú ý và giúp các em khắc sâu được kiến thức bài học, hình thành các phẩm chất, năng lực. Kết quả đạt được trongnăm qua là rất khả quan. Cụ thể, sau khi dạy Chương III ở 3 lớp 12 có lựa chọn Tổ hợp Khoa học Xã hội để xét Tốt nghiệp là 12A3,12A4, 12C1 tôi đã cho các lớp làm 1 bài kiểm tra trắc nghiệm nhanh (10 phút) ( Phụ lục 2) và thu được kết quả như sau:
Lớp (12A3,
Tổng
số học sinh

Tổng số điểm của học sinh sau kiểm tra

Giỏi
(9-10 điểm)
Khá
(7-8 điểm)
Trung bình
(5-6 điểm)
Yếu
(< 5 điểm)
12A4,C1)
93
Số học
sinh

Tỉ lệ
Số học
sinh

Tỉ lệ
Số học
sinh

Tỉ lệ
Số học sinh


11
11.9%
41
44.1%
29
31.1%
12.9%

Như vậy là so với năm học trước đó, tỉ lệ học sinh đạt trên điểm trung bình và khá, giỏi đã tăng lên đáng kể. Có nhiều nguyên nhân để có thể đạt được kết quả trên, nhưng tôi chắc chắn có phần đóng góp của mình khi đã mạnh dạn đưa tranh biếm họa vào dạy học để kích thích hứng thú, phát triển tư duy phản biện cho các em, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục bộ môn. Đặc biệt, trong kì thi Tốt nghiệp trung học phổ thông vừa qua, cả 3 lớp tôi giảng dạy, điểm số môn lịch sử rất khả quan, có 9 em đạt điểm giỏi (8- 9), cả 3 lớp đều đạt điểm trung bình trên mức toàn quốc và có 2 lớp trên mức toàn tỉnh. Đó là một nguồn động viên rất lớn để tôi tiếp tục các giải pháp nâng cao chất lượng bộ môn lịch sử.
Sau khi dạy xong chương trình lịch sử lớp 12, cuối năm học 2020 -2021, tôi đã tiến hành khảo sát (Phụ lục 3) nhằm thăm dò phản ứng của học sinh đối với việc đưa tranh biếm họa vào giảng dạy lịch sử. Khảo sát này được tiến hành ở 5/9 lớp khối 12 với tổng số học sinh tham gia khảo sát là 156 học sinh. Qua khảo sát cho thấy phần lớn các em học sinh đều cho rằng việc sử dụng tranh biếm họa trong các bài lịch sử là cần thiết, giúp các em hào hứng hơn với bài học, nó kích thích tính sáng tạo, phát triển tư duy phản biện và giúp các em ghi nhớ bài học lâu bền hơn. Đồng thời tôi cũng nhận thấy sự chuyển biến trong
phong cách học tập của học sinh khi các em tiếp nhận một sự trải nghiệm đầy thú vị trong chính lớp học của mình.Việc đưa tranh biếm họa vào dạy học lịch sử đã mang lại kết quả và phản ứng tích cực từ phía học sinh, điều này hứa hẹn khả năng ứng dụng rộng rãi hơn nữa công cụ dạy học trực quan này vào các khối học sinh trong trường trung học phổ thông.
C - KẾT LUẬN
Qua sáng kiến kinh nghiệm này, tôi đã xây dựng được một cơ sở lí luận ban đầu cho việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Sáng kiến đã phân tích một cách khách quan và cụ thể những thuận lợi và khó khăn đối với việc sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử ở trường THPT hiện nay. Tôi cũng đã làm rõ cách khai thác và sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Đồng thời sáng kiến đã đưa ra một số tranh biếm họa cụ thể và phù hợp đối với nội dung chương trình lịch sử lớp 12 (Chương III. Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954) và một số giải pháp để giải mã bức tranh đó nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh. Đây cũng là một nguồn tài liệu tham khảo tốt giành cho giáo viên lịch sử khi giảng dạy. Theo tôi, sáng kiến đã đề cập tới một vấn đề có giá trị thực tiễn cao và tương đối mới mẽ, góp phần đổi mới phương pháp dạy học lịch sử hiện nay.
Tuy nhiên, do thời gian nghiên cứu hạn chế và khó khăn về nguồn tài liệu đồng thời đây cũng là một đề tài tương đối mới mẻ nên tôi vẫn chưa xây dựng được một cơ sở lí luận chặt chẽ và có hệ thống, nguồn tranh chưa thật phong phú. Đề tài cũng chỉ giới hạn trong chương III. Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 1954 của Lịch sử lớp 12 cơ bản. Hi vọng trong thời gian giảng dạy sắp tới, tôi sẽ có điều kiện để tiếp tục nghiên cứu và hoàn chỉnh đề tài này cho cả 3 khối lớp ở bậc trung học phổ thông.
Theo tôi, để tăng cường sử dụng tranh biếm họa trong điều kiện dạy và học hiện nay ở các trường trung học phổ thông, các nhà giáo dục nên lựa chọn và thẩm định một hệ thống tranh biếm họa phục vụ tốt cho các mục đích giáo dục nói chung và phát triển tư duy phản biện cho học sinh nói riêng để đưa vào chương trình và sách giáo khoa. Giáo viên cần chú trọng xây dựng một không gian sôi nổi hào hứng trong lớp học để học sinh dễ dàng tiếp thu kiến thức thay vì việc chú trọng truyền đạt tri thức. Đồng thời giáo viên phải tiếp tục đổi mới và hiện đại hóa các phương tiện dạy học nhằm đổi mới phương pháp dạy học để nâng cao chất lượng hiệu quả dạy học lịch sử.Việc đổi mới phương pháp dạy học Lịch sử và nâng cao hiệu quả dạy học chỉ có ý nghĩa và đạt được thành công khi đội ngũ giáo viên thực sự tâm huyết với nghề, khắc phục mọi khó khăn, tích cực tìm tòi và sáng tạo.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Chu Thị Mai hương, Lê Thị Dung (2020), Phát triển kĩ năng tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam (1919-1975) ở trường THPT.
1.Nhiều tác giả(2011), Lịch sử 10, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. 2.Nhiều tác giả(2011), Lịch sử 11, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. 3.Nhiều tác giả(2011), Lịch sử 12, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
Nguyễn Mạnh Hưởng (2016), Rèn luyện cho học sinh kĩ năng khai thác kênh hình trong dạy học lịch sử theo hướng phát triển năng lực người học, Tạp chí Giáo dục, số 337, trang 30,36,37,38.
Nguyễn Văn Ninh(Chủ biên,2019), Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
Nguyễn Lan Phương (2015), Đánh giá năng lực người học, Báo cáo khoa học tại Trung tâm Nghiên cứu Giáo dục phổ thông, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, tháng 01- 2015.
Trịnh Chí Thâm (2016), Tầm quan trọng của việc phát triển tư duy phản biện cho học sinh THPT ở Việt Nam.
Trang web
Nguyễn Ái Quốc, người Việt Nam đầu tiên có tranh biếm họa đăng báo . Nguồn: dau-tien-co-tranh-biem-hoa-dang-bao-4074
Những bức tranh cổ động vô giá tại mặt trận Điện Biên Phủ.
Nguồn: tranh-co-dong-vo-gia-tai-mat-tran-dien-bien-phu -544147
Họa sĩ biếm họa có cơ hội đua tài.
Nguồn: ọa-si-biếm-họa-co- co-hội -dua-tai-hạn-chot- 1422008/
Báo Dân trí: Phương pháp phát triển tư duy phản biện trong dạy học lịch duy-phan-bien-trong-day-hoc-lich-su-1402110182.htm
PHỤ LỤC 1
Những bức tranh sử dụng trong đề tài
Bức tranh “Đức tấn công Liên Xô”.
Bức tranh “Mau lên du hành”.
Bức tranh “Tên giết ngƣời Ních xơn”.
Bức tranh “Truyền thống ƣa nặng của các ngài Tổng thống Hoa Kì”.
Bức tranh “ Thuyết Domino của Mĩ”.
Bức tranh “ Đánh giặc giữ làng”.
Bức tranh “ Lính của Sac –tông (Charton)”.
Bức tranh “thua cay cắn quan”.
Bức tranh “How about sending them a flag ?”.
Bức tranh “ Pháp xin hàng”.
Tranh: Tuyên truyền cổ động độc lập
Ảnh: Chiếc bánh “gato” Trung Quốc
Tranh: Thuế máu
Tranh: Việt Nam độc lập thổi kèn hoa
PHỤ LỤC 2
ĐỀ KIỂM TRA 10 PHÚT
Câu 1. Trong những năm 1953 -1954, để can thiệp sâu vào chiến tranh Đông Dương, Mĩ đã
kí với Pháp Hiệp định phòng thủ chung Đông Dương.
tăng cường viện trợ cho Pháp thực hiện kế hoạch Na-va.
viện trợ cho Pháp triển khai kế hoạch Rơ- ve.
công nhận Chính phủ Bảo Đại do Pháp dựng nên.
Câu 2. Nha Bình dân học vụ được thành lập theo Sắc lệnh của Chủ tịch Hồ Chí Minh (8/9/1945) là cơ quan chuyên trách về
A. xóa nạn mù chữ.	B. giáo dục phổ thông.
C. bổ túc văn hóa.	D. chống nạn thất học.
Câu 3. Khó khăn nghiêm trọng nhất của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sau Cách mạng tháng 8 năm 1945 là
A. nạn đói.	B. nạn dốt	C. tài chính.	D. giặc ngoại xâm.
Câu 4. Sau thất bại ở Việt Bắc năm 1947, Pháp đã tăng cường thực hiện chính sách
lấy chiến tranh nuôi chiến tranh.
đánh nhanh, thắng nhanh.
xin chi viện, tập trung lực lượng tấn công ta.
rút về thành thị để lập phòng tuyến vững chắc.
Câu 5. Tháng 6/1950, Đảng và Chính phủ quyết định mở
A. chiến dịch Việt Bắc.	B. chiến dịch Biên giới.
C. chiến dịch Hòa Bình.	D. chiến dịch Trung du.
Câu 6. Trong chiến dịch Biên giới thu – đông 1950, ta tấn công Đông Khê nhằm
chia cắt Cao Bằng và Thất Khê.
cắt nguồn viện trợ của Pháp lên Cao Bằng.
kiểm soát biên giới Việt - Trung.
tạo yếu tố bất ngờ cho Pháp.
Câu 7.Chiến dịch nào dưới đây là chiến dịch chủ động lớn đầu tiên của bộ đội chủ lực Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp 1945-1954?
A.Thượng Lào năm 1954	B.Điện Biên Phủ năm 1954.
C. Việt Bắc thu- đông 1947.	D. Biên giới thu- đông 1950.
Câu 8. Khó khăn lớn nhất của Pháp sau 8 năm xâm lược Việt Nam (1953) là
bị loại khỏi vòng chiến đấu 39 vạn quân.
tiêu tốn hết 2000 tỉ phrăng.
ngày càng lâm vào thế bị động trên chiến trường.
nhân dân Pháp phản đối chiến tranh ở Việt Nam.
Câu 9. Chiến thắng quân sự lớn nhất của nhân dân ta trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp (1945-1954) là
cuộc chiến ở các đô thị bắc vĩ tuyến 16.
chiến thắng Việt Bắc thu - đông năm 1947.
chiến thắng Biên giới thu - đông năm 1950.
chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954.
Câu 10.Chiến dịch Biên giới thu-đông 1950 đã mở ra bước ngoặt cho cuộc kháng chiến chống Pháp 1945-1954 vì
đã giải phóng được một vùng đất đai rộng lớn, đông dân.
bộ đội chủ lực giành được thế chủ động trên chiến trường chính ở Bắc Bộ.
bộ đội chủ lực trưởng thành, khai thông được biên giới Việt- Trung.
đã làm phá sản kế hoạch Rơve của thực dân Pháp có sự can thiệp của Mĩ.
PHỤ LỤC 3
Bảng khảo sát ý kiến của học sinh
Câu hỏi khảo sát
Số học sinh trả lời

Tỉ lệ
1. Sau tiết học có sử dụng tranh biếm họa, em cảm thấy thế nào?
a. Rất thích
27/156
17.3 %
b. Thích
98/156
62.8 %
c. Không thích lắm
21/156
13.5 %
d. Không thích
10/156
6.4 %
2. Sau tiết học có sử dụng tranh biếm họa, em cảm thấy không khí lớp học như thế nào?
a. Rất vui vẻ.
23/156
14.7 %
b. Vui vẻ
95/156
60.9 %
c. Bình thường.
27/156
17.3 %
d. Nhàm chán
11/156
7.1 %
3.Khả năng tiếp thu kiến thức mà tranh biếm họa mang lại cho em ở mức độ nào?
a. Cao
55/156
35.3 %
b. Khá cao
76/156
48.7 %
c. Trung bình
18/156
11.5 %
d.Không có ý nghĩa
7/156
4.5 %
4. Em có mong muốn trong các tiết học lịch sử giáo viên sẽ sử dụng tranh biếm họa.
a. Rất muốn
34/156
21.8 %
b.Có mong muốn
87/156
55.7 %
c.Tùy vào giáo viên
26/156
16.7 %
d.Không mong muốn
9/156
5.8 %