Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng tư liệu gốc để phát triển kĩ năng tư duy lịch sử cho học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam (1858 – 1918) THPT - Chương trình chuẩn

ải đưa ra bằng chứng khi muốn khẳng định một luận điểm. Trong bài kiểm tra, rất nhiều học sinh đã đưa ra dẫn chứng trong khi lập luận, cụ thể:
Em Nghiêm Thu Trang khi phản đối hành động nộp thành của Phan Thanh Giản đã dẫn ra nhưng lời oan thán của nhân dân “Phan, Lâm mãi quốc, triều đình khí dân” để minh chứng cho lập luận của mình.
Em Nguyễn Thị Huyền khi ủng hộ và cảm thông trước hành động của Phan Thanh Giản đã dẫn ra câu nói của ông: “Tôi không bao giờ chịu sống trong thành mà trên nóc có lá cờ tam tài”. Hay “Tuy nhiên, nếu tôi nghe theo mệnh trời để tránh những tại họa lớn lao giáng xuống đầu trăm họ, tôi đã phản bội lại Hoàng thượng khi giao thành trì của Người(cho giặc) mà không kháng cự gì”.
Em Nguyễn Thu Trang khi nhắc đến thái độ nhu nhược của Phan Thanh Giản có dẫn ra câu nói của ông: “Chúng ta ở thế yếu khi chống lại họNgười Pháp có những thuyền chiến khổng lồ, chờ đầy binh sĩ và trang bị những khẩu đại bác rất to, không ai có thể kháng cự lại họ”.
Em Nguyễn Thị Hạnh cho rằng Phan Thanh Giản là một người dũng cảm chứ không phải hèn nhát như người đời bàn tán đã dẫn ra câu nói của ông: “Họ chỉ đáng sợ trong lúc chiến đấu mà thôi, nhưng cờ của họ không được tung bay trên một chiến lũy nơi Phan Thanh Giản còn sống”.
 Những kết quả thu được chứng tỏ học sinh đã học được những KN TDLS nhất định. Việc xây dựng và giảng dạy loại bài học trên sẽ giúp học sinh tư duy như một nhà sử học, có kĩ năng tư duy độc lập và năng lực giải quyết vấn đề.
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2
 Trong chương này, chúng tôi trình bày tầm quan trọng, vị trí của nội dung lịch sử Việt Nam giai đoạn 1858-1918. Đây là một nội dung quan trọng trong tiến trình lịch sử Việt Nam, đặc biệt giai đoạn này có nhiều ưu thế trong việc phát triển kĩ năng tư duy lịch sử cho học sinh. Ngoài ra, những yêu cầu về việc sử dụng tư liệu gốc để phát triển kĩ năng tư duy lịch sử cho học sinh cũng được đề cập, theo đó để phát huy tối đa hiệu quả của tư liệu gốc phải đảm bảo một số yêu cầu cơ bản.
 Chúng tôi xây dựng hai mô hình giáo án Điều tra và Đồng thuận nhằm phát triển kĩ năng tư duy lịch sử cho học sinh. Trong từng mô hình, chúng tôi đã miêu tả các bước cũng như yêu cầu của từng bước giúp học viên xây dựng được mô hình bài học này đạt hiệu quả tốt nhất. Kết quả thực nghiệm cho thấy học sinh bước đầu đạt được một số kĩ năng tư duy lịch sử. Điều đó chứng tỏ hiệu quả của những phương pháp mà chúng tôi đề xuất.
KẾT LUẬN
 Lịch sử là môn học có lợi thế để phát triển tư duy cho HS, đặc biệt là tư duy lịch sử. Để phát triển tư duy lịch sử, TLG là một nguyên liệu không thể thiếu trong tiết học lịch sử. Nhưng làm thế nào để khai thác tốt các tư liệu và giúp phát triển tư duy lịch sử cho HS là một vấn đề khó. Trên cơ sở nghiên cứu lý luận về TLG, KN TDLS cũng như thực tiễn sử dụng ở trường THPT, chúng tôi đề xuất hai loại bài học giúp phát triển KN TDLS cho HS.
 Bài học Điều tra giúp HS làm việc như một nhà sử học. Ở đó, HS được GV cung cấp các TLG cùng các câu hỏi sử dụng KN TDLS để điều tra tư liệu, nhằm trả lời một câu hỏi lịch sử trung tâm. Thông qua quá trình thu thập thông tin, sắp xếp bằng chứng HS được rèn luyện về tư duy, luôn đặt dấu hỏi trước mọi vấn đề, có kĩ năng đặt câu hỏi để khai thác tối đa thông tin mà tư liệu chứa đựng. Quan trọng hơn, HS được thực hành đưa ra quan điểm cá nhân của mình bằng cách thiết lập các diễn giải lịch sử có sử dụng bằng chứng hỗ trợ. Bài học Điều tra giống như một chu trình làm việc của nhà sử học nhí, hình thành cho HS khả năng tư duy độc lập và năng lực giải quyết vấn đề. 
 Bài học Đồng thuận giống bài học Điều tra ở chỗ HS cũng nghiên cứu tư liệu bằng cách sử dụng KN TDLS nhằm thu thập để bảo vệ cho quan điểm của đội mình. Điểm khác của bài học Đồng thuận là HS được thảo luận, trao đổi quan điểm của mình. Một kĩ năng quan trong của bài học Đồng thuận là kĩ năng lập luận và lắng nghe. Kĩ năng lập luận được phát huy khi các đội thuyết phục đội bạn tin theo quan điểm của đội mình. Kĩ năng lắng nghe được phát huy khi các đội phải chú ý lắng nghe và phải nhắc lại quan điểm của đội vừa trình bày cho đến khi đội trình bày đồng ý. Ngoài ra, kĩ năng làm việc nhóm và kĩ năng trình bày cũng được phát triển ở loại bài học này.
 Sau khi thực nghiệm, chúng tôi cho rằng bài học Điều tra và bài học Đồng thuận có nhiều lợi ích để phát triển KN TDLS cho HS. Giúp cho việc học lịch sử trở nên hứng thú và đem lại giá trị là phát triển tư duy người học.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Nguyễn Thị Duyên (2001), Thiết kế và sử dụng câu hỏi trong dạy học lịch sử ở trường THPT (qua ví dụ lịch sử Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945 ở lớp 12), Luận án thạc sĩ khoa học sư phạm – tâm lý, Bộ giáo dục và đào tạo – trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
Hội Giáo dục Lịch sử (thuộc Hội khoa học lịch sử Việt Nam) (1996), Đổi mới việc dạy, học Lịch sử lấy “học sinh làm trung tâm”, Đại học Quốc Gia – Trường Đại học Sư phạm, Hà Nội.
Kathleen W. Craver(1999), Using Internet Primary Sources to Teaching Critical Thinking Skills in History, Greenwood Press, London.2
Phan Ngọc Liên (cb) (2001), Phương pháp luận sử học (in lần thứ ba), Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.
Phan Ngọc Liên (cb) (2010), Từ điển thuật ngữ Lịch sử phổ thông,, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.
Phan Ngọc Liên(Cb)(2013), Lịch sử 11(Tái bản lần thứ sáu), Nxb Giáo dục Việt Nam.
Vũ Huy Phúc (cb)(2003), Lịch sử Việt Nam (1858 – 1986), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 
Trịnh Đình Tùng (cb) (2014), Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.2
Trần Trọng Thủy, Nguyễn Quang Uẩn (1998), Tâm lý học đại cương, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
 Nguyễn Quốc Vương(2017), Giáo dục Việt Nam học gì từ Nhật Bản, Nxb Phụ Nữ.
Nguyễn Quốc Vương (2013), “Thử phát triển nhận thức khoa học và “phẩm chất công dân” cho HS lớp 8 qua thực tiễn dạy học lịch sử ở trường THCS và THPT Nguyễn Tất Thành”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học cán bộ trẻ khoa Lịch sử, trường ĐHSP Hà Nội.9
 Lê Thị Hoài Vân (1995), Sử dụng tài liệu văn kiện Đảng trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1939 – 1945, lớp 12 THPT, Khóa luận tốt nghiệp chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học Lịch sử, Khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
Rudich P.A (cb) (1986), Tâm lý học, Nxb Mir và NXB Thông tin, Hà Nội.
PHỤ LỤC
Phụ lục 1: PHIẾU ĐIỀU TRA
Phụ lục 1a: Phiếu điều tra Giáo viên
THỰC TIỄN VIỆC SỬ DỤNG TƯ LIỆU GỐC ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HS TRONG DHLS Ở TRƯỜNG THPT
(Dành cho giáo viên dạy lịch sử)
Họ và tên: .
Giáo viên trường: 
Tỉnh (thành phố): 
Sử dụng tư liệu gốc trong dạy học lịch sử (DHLS) ở trường THPT là một vấn đề quan trọng, cần thiết và là hướng khai thác mới trong DHLS. Để tìm ra phương pháp sử dụng tư liệu gốc tốt, góp phần nâng cao dạy học bộ môn, chúng tôi rất mong nhận được sự giúp đỡ, cộng tác của các thầy, cô.
Xin Thầy/Cô cho biết thực tế việc sử dụng tư liệu gốc trong DHLS ở trường công tác như thế nào? Nếu đồng ý, đánh dấu (X) vào ô vuông tương ứng hoặc cho ý kiến khác vào chỗ (...) thích hợp.
Theo Thầy/Cô tư liệu gốc là gì?
Là những văn kiện, tư liệu có liên quan đến sự kiện.
Là tư liệu mang những thông tin đầu tiên về sự kiện lịch sử được phản ánh, ra đời cùng thời gian và không gian của sự kiện lịch sử đó
Là những nhận xét, đánh giá của người đương thời về sự kiện, hiện tượng lịch sử được phản ánh.
Là những tư liệu liên quan đến sự kiện, hiện tượng lịch sử do người đời sau viết lại
Theo Thầy/Cô có cần thiết sử dụng tư liệu gốc trong DHLS ở trường THPT không?
 	 Cần thiết Bình thường Không cần thiết 
Việc sử dụng tư liệu gốc của thầy (cô) như thế nào trong quá trình dạy họ?
Thường xuyên.
	Thỉnh thoảng.
Chưa bao giờ.
Lí do: 
......
Việc sử dụng tư liệu gốc có vai trò, ý nghĩa như thế nào?
 Khôi phục, tái hiện hình ảnh quá khứ . 
 Là một nguồn kiến thức quan trọng ngoài SGK.
 Khắc phục việc “hiện đại hóa” lịch sử .
 Là căn cứ để đánh giá, nhận xét lịch sử. 
Ý kiến khác:
...
...
Theo Thầy/Cô chúng ta có thể sử dụng tư liệu gốc như thế nào cho hiệu quả?
Sử dụng làm minh họa, dẫn chứng cho bài học.
Hướng dẫn HS phát hiện kiến thức mới thông qua tư liệu gốc.
Hướng dẫn HS điều tra tư liệu để giải quyết một vấn đề lịch sử
Ý kiến khác:
......
Theo Thầy/Cô việc sử dụng tư liệu lịch sử gốc sẽ phát triển những năng lực gì cho học sinh? 
Năng lực phân tích
Năng lực tư duy lịch sử
Năng lực tổng hợp
Theo thầy (cô) có những biện pháp sư phạm nào khi sử dụng tư liệu gốc để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho HS?
Sử dụng tư liệu gốc để xây dựng nội dung bài học nhằm giúp học sinh điều tra để trả lời cho một câu hỏi lịch sử
Sử dụng tư liệu gốc kết hợp các câu hỏi gợi mở nhằm giúp học sinh thu thập thông tin.
Sử dụng tư liệu gốc để xây dựng nội dung bài học tranh luận nhằm phát kĩ năng lập luận Phương pháp khác: 
............................................................................................................................................................................................................................................................................ Theo Thầy/Cô khó khăn của việc sử dụng tư liệu gốc trong DHLS để phát triển năng lực giải quyết vấn đề của HS là gì?
Tiếp cận và chọn lựa tư liệu gốc phù hợp với nội dung bài học và trình độ nhận thức của HS.
Do khối lượng kiến thức cần truyền đạt và thời gian trên lớp có hạn, khó tổ chức các hoạt động để HS làm việc trực tiếp với TLG.
Không phải nội dung kiến thức nào cũng có thể sử dụng TLG để xây dựng vấn đề học tập.
Ý kiến khác: 
Xin chân thành cảm ơn sự cộng tác của các thầy, cô! 
Phụ lục 1b: Phiếu điều tra học sinh
PHIẾU ĐIỀU TRA VIỆC SỬ DỤNG TƯ LIỆU GỐC
 TRONG HỌC TẬP CỦA HỌC SINH THPT
(dành cho học sinh)
Họ và tên: ..
Lớp: 
Trường: . Tỉnh: . .
Tư liệu gốc là những văn kiện, tư liệu (các hiện vật, văn tự cổ, các Hiệp ước, Điều ước, Tuyên ngôn, lời phát biểu, tranh, ảnh) có liên quan trực tiếp đến sự kiện, ra đời vào thời gian và không gian xảy ra các sự kiện. Nó mang những thông tin đầu tiên về sự kiện lịch sử.
Các em vui lòng cho biết thực tế việc sử dụng tư liệu gốc của Thầy (cô) dạy lịch sử của các em ở trên lớp như thế nào và em có nguyện vọng gì để việc học tập bộ môn lịch sử tốt hơn. Nếu đồng ý đánh dấu (X) vào ô vuông tương ứng ( ) hoặc là trình bày ý kiến của em vào chỗ (....) thích hợp.
Em có thích học môn lịch sử không?
 	 Rất thích Thích Bình thường Không thích
Trong tiết học, thầy (cô) có cung cấp các tài liệu, tư liệu gốc và hướng dẫn các em điều tra tư liệu không?
 Có Ít khi Không có
Em thấy, thầy (cô) sử dụng tư liệu gốc trong dạy học lịch sử để nhằm mục đích gì?
Sử dụng TLG đưa ra nhiệm vụ học tập.
Minh họa cho bài học, cụ thể hóa, làm phong phú nội dung kiến thức SGK
Cung cấp cơ sở để các em nhận thức, khai thác thông tin tìm ra bản chất, đánh giá sự kiện, nhân vật, hiện tượng lịch sử.
Tất cả các ý trên.
Mục đích khác:
Sau khi học tiết học thầy (cô) sử dụng tư liệu gốc và hướng dẫn các em khai thác, sử dụng để giải quyết các nhiệm vụ học tập (câu hỏi) lịch sử em thấy bài học như thế nào?
Cụ thể và sinh động.
Dễ hiểu, nhớ nhanh và lâu hơn các sự kiện lịch sử.
Thú vị và thuyết phục hơn.
	Không có gì khác.
Theo em, việc sử dụng tư liệu gốc trong dạy và học lịch sử có cần thiết hay không?
Rất cần thiết Cần thiết Không cần thiết
Em có đề nghị gì để việc sử dụng tư liệu gốc trong dạy học lịch sử được tốt hơn?
Xin cảm ơn em và chúc em học tập tốt!
PHỤ LỤC 2: KẾT QUẢ ĐIỀU TRA THỰC TIỄN VIỆC SỬ DỤNG TLG ĐỂ PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG TƯ DUY LỊCH SỬ CHO HS TRONG DHLS Ở TRƯỜNG THPT
Phụ lục 2a. Nhận thức của GV về TLG và việc sử dụng TLG trong DHLS
 Số lượng / tỷ lệ GV
Câu hỏi và mức độ
Số lượng GV
Tỷ lệ (%)
Theo Thầy/Cô tư liệu gốc là gì?
Là những văn kiện, tư liệu có liên quan đến sự kiện.
Là tư liệu mang những thông tin đầu tiên về sự kiện lịch sử được phản ánh, ra đời cùng thời gian và không gian của sự kiện lịch sử đó
Là những nhận xét, đánh giá của người đương thời về sự kiện, hiện tượng lịch sử được phản ánh.
Là những tư liệu liên quan đến sự kiện, hiện tượng lịch sử do người đời sau viết lại

3
5
1
1

30
50
10
10
Theo Thầy/Cô có cần thiết sử dụng tư liệu gốc trong DHLS ở trường THPT không?
Cần thiết
Bình thường
Không cần thiết

6
2
2

60
20
20
Việc sử dụng tư liệu gốc của thầy (cô) như thế nào trong quá trình dạy học?
Thường xuyên.
Thỉnh thoảng.
Chưa bao giờ

1
7
2

10
70
20
Việc sử dụng tư liệu gốc có vai trò, ý nghĩa như thế nào?
Khôi phục, tái hiện hình ảnh quá khứ.
Là một nguồn kiến thức quan trọng ngoài SGK.
Khắc phục việc “hiện đại hóa” lịch sử.
Là căn cứ để đánh giá, nhận xét lịch sử.

1
6
2
1

10
60
20
10

Phụ lục 2b. Kết quả điều tra về mục đích và phương pháp sử dụng TLG trong DHLS ở trường THPT
 Số lượng / tỷ lệ GV
Câu hỏi và mức độ
 Đồng ý
Tỷ lệ (%)
Theo Thầy/Cô chúng ta có thể sử dụng tư liệu gốc như thế nào cho hiệu quả?
Sử dụng để bổ sung kiến thức ngoài sách giáo khoa cho học sinh.
Sử dụng làm minh họa, dẫn chứng cho bài học.
Hướng dẫn HS điều tra tư liệu để giải quyết một vấn đề lịch sử

6
2
2

60
20
20
Theo Thầy/Cô việc sử dụng tư liệu lịch sử gốc sẽ phát triển những năng lực gì cho học sinh? 
Năng lực phân tích
Năng lực tư duy lịch sử
Năng lực tổng hợp

3
1
6

30
10
60
Theo thầy (cô) có những biện pháp sư phạm nào khi sử dụng tư liệu gốc để phát triển kĩ năng tư duy lịch sử cho HS?
Sử dụng tư liệu gốc để xây dựng nội dung bài học nhằm giúp học sinh điều tra để trả lời cho một câu hỏi lịch sử
Sử dụng tư liệu gốc kết hợp các câu hỏi gợi mở nhằm giúp học sinh thu thập thông tin.
Sử dụng tư liệu gốc để xây dựng nội dung bài học tranh luận nhằm phát kĩ năng lập luận

3
5
2

30
50
20
- Về khả năng áp dụng của sáng kiến: 
+ Đối với giáo viên, việc áp dụng sáng kiến này khiến cho người giáo viên say mê tìm tòi và sáng tạo hơn, hiệu quả dạy học cũng cao hơn.
+ Học sinh học tập tích cực, chủ động và sáng tạo để có thể phát huy hết tất cả những năng lực, phẩm chất cá nhân, trở thành những công dân có khả năng đáp ứng nhu cầu phát triển của xã hội.
8. NHỮNG THÔNG TIN CẦN ĐƯỢC BẢO MẬT: Không
9. CÁC ĐIỀU KIỆN CẦN THIẾT ĐỂ ÁP DỤNG SÁNG KIẾN:
- Các giờ học chính khóa.
- Máy chiếu.
10. ĐÁNH GIÁ LỢI ÍCH THU ĐƯỢC HOẶC DỰ KIẾN CÓ THỂ THU ĐƯỢC DO ÁP DỤNG SÁNG KIẾN THEO Ý KIẾN CỦA TÁC GIẢ VÀ THEO Ý KIẾN CỦA TỔ CHỨC, CÁ NHÂN ĐÃ THAM GIA ÁP DỤNG SÁNG KIẾN LẦN ĐẦU
- Đối với học sinh THPT trên cả nước nói chung, học sinh trường THPT Ngô Gia Tự - Lập Thạch – Vĩnh Phúc nói riêng, nếu đề tài được triển khai một cách nghiêm túc kết quả học tập của học sinh sẽ được nâng cao, giúp HS tiếp thu kiến thức nhanh, dễ hiểu, phát huy được các năng lực của HS. Từ đó có những hiểu biết sâu sắc cụ thể về chương trình Lịch sử Việt Nam lớp 11.
11. DANH SÁCH NHỮNG TỔ CHỨC/CÁ NHÂN ĐÃ THAM GIA ÁP DỤNG THỬ HOẶC ÁP DỤNG SÁNG KIẾN LẦN ĐẦU:
Số TT
Tên tổ chức/cá nhân
Địa chỉ
Phạm vi/Lĩnh vực
áp dụng sáng kiến
1
Lớp 11A5
Trường THPT Ngô Gia Tự- Lập Thạch- Vĩnh Phúc
Giờ học lý thuyết chính khóa 

Lập Thạch, ngày tháng năm 2020
THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
Nguyễn Nhật Tuấn
Lập Thạch, ngày tháng năm 2020
TÁC GIẢ SÁNG KIẾN
Phạm Thị Thu Hằng