Sáng kiến kinh nghiệm Tổ chức hoạt động dạy học Lịch sử Lớp 9 bằng sơ đồ tư duy

 khoa học công nghệ, đòi hỏi hạ tầng cơ sở vật chất tốt. Những điều kiện này lại thường khó thực hiện ở các trường vùng sâu vùng xa, nơi kinh tế còn nhiều khó khăn. Song dạy học bằng sơ đồ tư duy có thể dạy được ở tất cả các trường học nơi cơ sở hạ tầng chưa được đầu tư hoặc đầu tư chưa đầy đủ vẫn có thể áp dụng tốt bằng cách làm bảng phụ.
2.2. Thực trạng của vấn đề
 Qua nắm bắt tình hình và trao đổi với đồng nghiệp về việc giảng dạy lịch sử có liên quan đến sơ đồ tư duy tôi nhận thấy.
 Về phía giáo viên: Khi giảng dạy một tiết có liên quan đến sơ đồ tư duy rất đơn giản, chỉ cần lấy sẵn một tiết nào đó có ở mạng Internet và chỉnh sửa đôi chút là được và trong giáo án thì không thể hiện rõ từng bước tiến hành sử dụng sơ đồ tư duy như thế nào, thông qua sơ đồ tư duy thì giáo viên chưa hướng dẫn cụ thể cho học sinh cách thiết kế và sử dụng nắm bắt kiến thức ở sơ đồ tư duy ra sao. Bên cạnh đó một số giáo viên chưa thật sự chú trọng và còn tẻ nhạt với phương pháp dạy học này.
: Về phía học sinh chưa có thói quen chuẩn bị đồ dùng học tập như giấy A4, bút màu, bút chì, tẩy hoặc bảng phụ trong tiết học lịch sử mà chỉ dung cho trong tiết học Mỹ thuật. Mặt khác, học sinh chưa hiểu rõ cách thể hiện nội dung, kiến thức như thế nào trong việc thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy cho nên các em còn lúng túng, trình bày bẩn đẫn đến các hoạt động dạy học của thầy và trò đều nhàm chán, tẻ nhạt, các em nhanh quên kiến thức môn học dẫn đến chất lượng không cao
 Ngay từ đầu nhận lớp tôi đã tiến hành khảo sát chất lượng đầu năm môn lịch sử ở khối 9 kết quả cho thấy còn thấp: 
TSHS
KẾT QUẢ
Điểm 9 - 10
Điểm 7 – 8
Điểm 5 - 6 
Điểm dưới 5
 43
0
10
 18
15
 Với địa bàn tương đối khó khăn, nhận thức của người dân còn thấp, hiểu biết chưa cao, học sinh còn chưa ham muốn học tập bộ môn này. Chính vì vậy, chất lượng học tập, sự sáng tạo, tư duy của học sinh còn yếu cho nên việc sử dụng sơ đồ tư duy trong học tập của các em vẫn gặp khó khăn.
 Hầu như các em chưa có thói quen tìm hiểu, vận dụng, sáng tạo mà chỉ quen nghe, quen ghi chép những gì mà giáo viên nói. Hơn nữa chương trình lịch sử quá rộng, kiến thức nhiều mà giáo viên chưa rút gọn những gì cần truyền đạt, những gì chỉ giới thiệu qua và những vấn đề nào cần hướng dẫn cho học sinh.
2.3. Các biện pháp đã tiến hành để giải quyết vấn đề
 Qua tìm hiểu thực tế và sử dụng trong dạy và học môn lịch sử ở trường THCS Lùng Vai, bản thân đã thực hiện các giải pháp để sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học môn lịch sử lớp 9 như sau.
2.3.1. Tổ chức dạy học bằng sơ đồ tư duy.
 	Dựa vào nguyên tắc dạy học và tác dụng của sơ đồ tư duy chúng ta áp dụng dạy được ở nhiều dạng bài: Bài mới, ôn tập, hệ thống chương hoặc giai đoạn, làm bài tập lịch sử, đặc biệt là củng cố bài. Giáo viên hướng dẫn học sinh đi từ khái quát đến cụ thể, dựa trên cơ sở nguyên lý của sơ đồ tư duy hướng dẫn học sinh lập sơ đồ tư duy: 
 Thực hiện dạy học bằng cách lập sơ đồ tư duy được tóm tắt qua 4 bước:
 	 - Bước 1: Học sinh lập sơ đồ tư duy theo nhóm hay cá nhân với gợi ý, hướng dẫn của giáo viên.
 	 - Bước 2: Học sinh hoặc đại diện của các nhóm học sinh lên báo cáo, thuyết minh về BĐTD mà nhóm mình đã thiết lập. 
 	 - Bước 3: Học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện sơ đồ tư duy về kiến thức của bài học đó. Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh hoàn chỉnh, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
 - Bước 4: Củng cố kiến thức bằng một sơ đồ tư duy mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn hoặc một sơ đồ tư duy mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho học sinh lên trình bày, thuyết minh về kiến thức đó. 
Khi củng cố kiến thức giáo viên hướng dẫn học sinh hệ thống kiến thức bài học bằng sơ đồ tư duy
Ghi bảng: Giáo viên tóm tắt bài học bằng một sơ đồ kiến thức (Dàn bài).
 Hoạt động 1: Lập BĐTD
 Giáo viên hướng dẫn, gợi ‎ý học sinh tiếp cận những nội dung chính của bài học. Chia lớp thành 3 nhóm, mỗi nhóm được phân công vẽ 1 BĐTD cho 1 nội dung chính của bài và hướng dẫn học sinh triển khai sơ đồ theo các vấn đề, nội dung
 - Lưu ý với học sinh là chỉ viết những nội dung chính, ngắn gọn, khi trình bày phát triển thêm.
 Hoạt động 2: Báo cáo, thuyết minh về BĐTD.
 Cử đại diện của các nhóm lên báo cáo, thuyết minh về kết quả nhóm mình đã thiết lập. Qua hoạt động này giáo viên nắm được việc hiểu kiến thức, kỹ năng trình bày, tinh thần học tập của học sinh, từ đó giáo viên vừ bổ sung kiến thức vừa rèn cho các em khả năng thuyết trình trước đông người, kỹ năng tự tin hơn.
 Hoạt động 3: Thảo luận, chỉnh sửa, hoàn thiện BĐTD.  Tổ chức cho học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa, chất vấn, khắc sâu kiến thức và hoàn thiện sơ đồ tư duy về kiến thức của nội dung vừa tìm hiểu. (giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh hoàn chỉnh bài học).
 Hoạt động 4: Củng cố kiến thức bằng một BĐTD. 
 Giáo viên cho học sinh lên trình bày, thuyết minh về kiến thức của bài, thông qua một sơ đồ tư duy đã chuẩn bị sẵn (vẽ ở bảng phụ hoặc ở bìa, hoặc thể hiện trên máy chiếu), hoặc các em vừa thiết kế và cả lớp đã chỉnh sửa, hoàn thiện
2.3.2. Sử dụng sơ đồ tư duy trong việc kiểm tra bài cũ
 Vì thời gian kiểm tra bài cũ không nhiều, chỉ khoảng 5-7 phút nên yêu cầu của giáo viên thường không quá khó, không đòi hỏi nhiều sự phân tích, so sánh để trả lời câu hỏi. Giáo viên thường yêu cầu học sinh tái hiện lại một phần nội dung bài học bằng cách gọi học sinh lên bảng trả lời câu hỏi. Giáo viên sẽ chấm điểm tùy vào mức độ thuộc bài của học sinh. Cách làm này vô tình để nhiều học sinh roi vào tình trạng “học vẹt”, đọc thuộc lòng mà không hiểu bài. Do đó, cần phải có sự thay đổi trong việc kiểm tra, đánh giá nhận thức của học sinh, yêu cầu đặt ra không chỉ “phần nhớ” mà cần chú trọng đến “phần hiểu”. Cách làm này vừa tránh được việc học vẹt, vừa đánh giá chính xác học sinh, đồng thời nâng cao chất lượng học tập. 
 Sử dụng sơ đồ tư duy vừa giúp giáo viên kiểm tra được phần nhớ lẫn phần hiểu của học sinh đối với bài học cũ. Các sơ đồ thường được giáo viên sử dụng ở dạng thiếu thông tin, yêu cầu học sinh điền các thông tin còn thiếu và rút ra nhận xét về mối quan hệ của các nhánh thông tin với từ khóa trung tâm.
 Ví dụ: Trước khi dạy học bài 6 Các nước Châu Phi (lịch sử 9), giáo viên yêu cầu học sinh lên bảng điền các thông tin còn thiếu để hoàn thiện sơ đồ tư duy về sự ra đời và quá trình phát triển thành viên của tổ chức ASEAN(mục II, III bài 5 Các nước Đông Nam Á)
 Sau khi học sinh đã hoàn thiện sơ đồ, học sinh cần rút ra nhận xét về hoàn cảnh ra đời, mục tiêu hoạt động, sự phát triền thành viên của tổ chức hay nói cách khác là nhận xét về mối quan hệ giữa các nhánh thông tin với từ chìa khóa trung tâm. Đây chính là phần hiểu bài của học sinh mà giáo viên cần căn cứ vào đó để đánh giá, nhận xét.
2.3.3. Sử dụng sơ đồ tư duy trong việc giảng bài mới.
 Sử dụng bản đồ tư duy là một gợi ý cho cách trình bày. Giáo viên thay vì gạch chân đầu dòng các ý cần trình bày lên bảng thì sử dụng sơ đồ tư duy để thể hiện một phần hoặc toàn bộ nội dung bài học một cách rất trực quan.
 Ví dụ: Bài 23: Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 và sự thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (Lịch sử 9), để xác định lệnh Tổng khởi nghĩa, việc giành chính quyền ở Hà Nội, trong cả nước và ý nghĩa lịch sử, nguyên nhân thành công của cách mạng tháng Tám là phần kiến thức không khó nhưng không dễ nhớ đối với học sinh. Nếu giáo viên sử dụng phương pháp trình bày truyền thống thì vấn đề vẫn được giải quyết nhưng không hiệu quả vì nội dung dàn trải, hết nội dung này đến nội dung khác, học sinh sẽ không thấy được mối quan hệ về việc chớp thời cơ để Tổng khởi nghĩa và việc dành chính quyền ở Hà Nội có ý nghĩa như thế nào đối với việc giành chính quyền trong cả nước và đặc biệt là ý nghĩa to lớn, nguyên nhân thành công của cách mạng tháng Tám.
 Sau khi giới thiệu xong nội dung kiến thức cần nắm trong bài học hôm nay giáo viên có thể tổ chức cho học sinh làm việc theo cá nhân hoặc theo nhóm nhỏ, dựa vào nội dung trong sách giáo khoa, bản đồ trong sách giáo khoa, bản đồ treo tường để hoàn thành bài tập. Cuối cùng giáo viên cùng học sinh hoàn thiện được một sơ đồ tư duy kiến thức theo ý muốn của mình, kết quả có thể như sau.
2.3.4. Sử dụng bản đồ tư duy trong việc củng cố kiến thức bài học
 Phù hợp với kiến thức củng cố kiến thức cho học sinh sau bài học thì dạng bài tập thích hợp là cho học sinh tự thiết kế cho mình một bản đồ theo ý muốn sáng tạo của mình với màu sắc tùy ý, có thể sơ đồ thiếu nội dung kiến thức cụ thể hoặc đầy đủ lượng kiến thức của bài học như vừa tiếp thu trong bài học, hoạt động cá nhân hoặc nhóm. Tuy nhiên, các thông tin còn thiếu này sẽ bao trùm nội dung toàn bài để một lần nữa nhằm khắc sâu kiến thức và lưu ý đến trọng tâm của bài học. 
 Ví dụ: Khi dạy 11: Trật tự thế giới mới sau chiến tranh thế giới thứ hai (lịch sử 9), sau khi học sinh đã tự thiết kế cho mình một sơ đồ tư duy xong thì giáo viên có thể so sánh, đối chiếu, nhận xét đánh giá bài của học sinh với sơ đồ tư duy mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn rồi. Lưu ý chỉ đánh giá, nhận xét về kiến thức được thể hiện ở bản đồ chứ không tập trung đánh giá, nhận xét về màu sắc, hình vẽ. Có thể tham khảo sơ đồ tư duy ở bài 11 như sau.
 Qua việc củng cố nội dung bài học theo hình thức này học sinh sẽ nhớ lâu, nhớ kỹ nội dung bài học và phát huy được tính sáng tạo, tư duy của mình, giúp các em yêu thích môn lịch sử hơn.
 2.4. Hiệu quả của Sáng kiến kinh nghiệm
 Qua nhiều năm dạy học lịch sử lớp 9 tôi nhận thấy rằng đổi mới phương pháp dạy học được sử dụng nhuần nhuyễn trong các tiết dạy sẽ làm cho tiết dạy sinh động, học sinh hứng thú học tập và đặc biệt là phát huy hết khả năng tư duy, sáng tạo, óc thẩm mỹ của các em. Từ đó tôi đã hướng dẫn cho các em sử dụng không chỉ trong học môn lịch sử mà các em có thể tự học các môn học khác theo cách lập sơ đồ tư duy như các bước mà tôi đã hướng dẫn.
 Để nắm bắt được hiệu quả sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học lịch sử với các giải pháp nêu trên tôi đã tiến hành thử nghiệm qua khảo sát thực tế trực tiếp kết quả đạt chuyển biến rõ rệt: 
 Bảng thống kê đánh giá việc học môn lịch sử học sinh khối 9 học kì I năm học 2022-2023.
TSHS
 KẾT QUẢ
Điểm 9 - 10
Điểm 7 – 8
Điểm 5 - 6 
Điểm dưới 5
TS
TS
TS
TS
 43
5
14
 20
4
 Sau khi ứng dụng vào các tiết học đã mang lại hiệu quả thiết thực như: Giúp học sinh thuộc bài ngay tại lớp, nhớ nhanh, nhớ sâu và lâu những nội dung của bài học. Mặt khác, dạy học bằng sơ đồ tư duy giúp học sinh không nhàm chán về bài học mà luôn sôi nổi, hào hứng từ đầu đến cuối tiết học. Phương pháp này đặc biệt có ích trong việc củng cố kiến thức và rèn luyện, phát triển tư duy logic, năng lực cho học sinh, nhất là những học sinh khá, giỏi. Học sinh có thể tự học ở nhà rất hiệu quả, không tốn kém. 
 Qua kết quả đạt được đó cho thấy rằng các em đã yêu thích bộ môn lịch sử, nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của lịch sử và thành thạo trong việc lập và sử dụng sơ đồ tư duy trong học tập môn lịch sử. 
3. KẾT LUẬN
Đổi mới phương pháp dạy và học là điều mà ngành giáo dục luôn cố gắng thực hiện để nâng cao chất lượng đào tạo. Tuy nhiên, việc thực hiện riêng lẻ nhất định sẽ không mang lại hiệu quả cao mà cần có sự vào cuộc đồng bộ của các cấp lãnh đạo, của toàn thể giáo viên và tất cả các môn học, cấp học. 
 	 Qua nghiên cứu lí luận và thực nghiệm dạy học cho thấy, sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học kiến thức mới giúp học sinh học tập một cách chủ động, tích cực và huy động được tất cả học sinh tham gia xây dựng bài một cách hào hứng. Với sản phẩm độc đáo “kiến thức và hội họa” là niềm vui sáng tạo hàng ngày của học sinh và cũng là niềm vui của chính thầy cô giáo và phụ huynh học sinh khi chứng kiến thành quả lao động của học trò của mình. Cách học này còn phát triển được năng lực riêng của từng học sinh không chỉ về trí tuệ, hệ thống hóa kiến thức (huy động những điều đã học trước đó chọn lọc các ý để ghi), khả năng hội họa (hình thức trình bày, kết hợp hình vẽ, chữ viết, màu sắc).
 Có thể nói sau khi được tập huấn về đổi mới phương pháp dạy học (trong đó có nội dung thiết kế, sử dụng sơ đồ tư duy) đã triển khai và bước đầu tạo một không khí sôi nổi, hào hứng của cả thầy và trò, trong các buổi sinh hoạt ở tổ chuyên môn cũng như hoạt động dạy học của nhà trường
Việc vận dụng sơ đồ tư duy trong dạy học sẽ dần hình thành cho học sinh tư duy mạch lạc, hiểu biết vấn đề một cách sâu sắc, có cách nhìn vấn đề một cách hệ thống, khoa học. Sử dụng sơ đồ tư duy kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực khác như vấn đáp gợi mở, thuyết trình, có tính khả thi cao góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng bộ môn, thực hiện được chủ trương của ngành là không ngừng nâng cao chất lượng giáo dục. 
 Từ kết quả thu được trong quá trình sử dụng bản đồ tư duy vào dạy và học lịch sử lớp 9 để nâng cao chất lượng dạy học bản thân tôi đã đúc rút một số kinh nghiệm như sau:
- Bản thân mỗi giáo viên không ngừng nâng cao tay nghề về chuyên môn nghiệp vụ mà cả về sự sáng tạo, nghệ thuật hội họa.
 - Phải thường xuyên tổ chức dạy học theo phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy để phát triển hết khả năng sáng tạo, thẩm mỹ, khả năng tư duy của học sinh.
 - Cần phải hướng dẫn kỹ cho học sinh chuẩn bị nội dung bài học ở nhà thông qua BĐTD, sau đó kiểm tra sự chuẩn bị của các em và quan tâm các nhóm, các học sinh yếu kém, tuyên dương, động viên những nhóm học sinh làm tốt nhiệm vụ mà giáo viên giao để khuyến khích các em phát huy tạo niềm say mê cho các em yêu thích môn học.
 - Tuy nhiên, không phải bất cứ nội dung nào, bài học nào cũng có thể sử dụng sơ đồ tư duy và cũng không phải sử dụng cho mọi giờ học. Giáo viên cần có sự linh hoạt trong sử dụng đúng lúc, đúng cách, phù hợp với đối tượng học sinh và quan trọng là đảm bảo việc truyền tải nội dung bài học
Những giải pháp được trình bày trên đây đã được đúc kết kinh nghiệm từ quá trình tôi làm giáo viên đứng lớp, được công tác trong một môi trường làm việc nghiêm túc, chuyên nghiệp và cụ thể là trên thực tế kết quả học sinh của lớp mình. Qua từng giai đoạn học, tôi nhận thấy thầy và trò hiểu nhau hơn. Bản thân các em trong tiết học lịch sử luôn có sự mạnh dạn tin tưởng đưa ý kiến, câu hỏi thắc mắc, mạnh dạn trong thiết kế sơ đồ tư duy của mình đến cho thầy, cho các bạn trong lớp. Điều này càng làm tôi phải không ngừng tìm tòi, nghiên cứu kiến thức trước khi giải đáp, mô tả cho các em. 
Trên đây là một số giải pháp về sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy và học lịch sử lớp 9 chắc chắn nó còn nhiều thiếu sót, hạn chế. Rất mong sự trao đổi, đóng góp của đồng nghiệp để nhiệm vụ dạy và học được tốt hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
 Ngày..... tháng 12 năm 2022
 Giáo viên
 Đặng Thị Thu Loan
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Tài liệu hướng dẫn dạy học theo phương pháp lập bản đồ tư duy của TS Trần Đình Châu và TS Đặng Thị Thu Thủy của Bộ GD &ĐT.
2. Hoạt động dạy học bằng phương pháp “Lập bản đồ tư duy” (Tài nguyên dạy học Bộ GD&ĐT)
3. Sách giáo khoa, sách giáo viên lịch sử lớp 9
4. Một số hình ảnh, bản đồ khai thác từ mạng Internet
5. Một số vấn đề đổi mới PPDH ở trường THCS lớp 9(2006) của bộ GD-ĐT