Sáng kiến kinh nghiệm Vận dụng hệ thống câu hỏi để phát huy tính tích cực cho học sinh trong tiết dạy học Lịch sử

 đủ điều kiện, tư liệu để các em trả lời.
- Trong sách giáo khoa, thường sau mỗi mục, mỗi bài có từ 1 đến 3 câu hỏi, những câu hỏi này là cơ sở để giáo viên xác định kiến thức trong sách, đồng thời bổ sung để xây dựng hệ thống câu hỏi của bài. Câu hỏi phải có sự chuẩn bị từ khi soạn giáo án, phải có dự kiến nêu ra lúc nào ? Học sinh sẽ trả lời như thế nào ? Đáp án ra sao ? Rõ ràng việc sử dung câu hỏi trong dạy học còn là một nghệ thuật.
Những câu hỏi đặt ra bắt buộc học sinh phải suy nghĩ, phải kích thích được lòng ham hiểu biết, trí thông minh, sáng tạo của học sinh. Đặc biệt giúp học sinh yếu kém tích cực hoạt động và dần dần hình thành kiến thức cơ bản cho các em qua hệ thống câu hỏi, từ đó các em có hứng thú học tập và xây dựng bài hơn.
-Thông thường trong quá trình giảng dạy chúng ta thường đặt ra nhiều loại câu hỏi, căn cứ vào tính chất, đặc điểm của các kiến thức lịch sử, chúng ta có các loại câu hỏi. Cụ thể:
* Loại câu hỏi về sự phát sinh các sự kiện, hiện tượng lịch sử mà chúng ta thường hỏi về nguyên nhân, bối cảnh hay hoàn cảnh lịch sử của sự kiện, hiện tượng lịch sử và thường áp dụng cho học sinh yếu kém.
Ví dụ: 
+ Nguyên nhân dẫn đến cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Nam Kì, Binh biến Đô Lương ( Bài 16 SGK Lịch sử 12 trang 105,106,107).
+ Nguyên nhân bùng nổ Chiến tranh thế giới lần thứ hai (Bài 17 SGK Lịch sử 11 trang 90,91).
Loại câu hỏi này thường xuất hiện vào phần đầu bài giảng. Bởi vì bất kì một sự kiện, hiện tượng lịch sử nào đều xuất hiện trong hoàn cảnh lịch sử nhất định, đều có nguyên nhân phát sinh của nó. Đây cũng là một đặc điểm tư duy của lịch sử cần hình thành từng bước cho học sinh.
*Loại câu hỏi về quá trình, diễn biến, phát triển của sự kiện, hiện tượng lịch sử như diễn biến của các cuộc khởi nghĩa, diễn biến của các cuộc cách mạng.
Ví dụ:
+ Hãy trình bày diễn biến chiến dịch Biên giới thu đông năm 1950 (Bài 18 SGK Lịch sử 12 trang 137).
+ Trình bày quá trình hoạt động của Nguyễn Ái Quốc trong thời gian ở Pháp (Bài 12 SGK Lịch sử 12 trang 81,82).
Tuy đây là câu hỏi ít suy luận song lại đòi hỏi trí nhớ, phải biết nhiều sự kiện, địa danh, nhân vật để giúp học sinh phát triển trí nhớ nên cần phải chia câu hỏi thành nhiều câu hỏi nhỏ, đồng thời lập các bảng niên biểu, mối liên hệ giữa các sự kiện.
*Loại câu hỏi nêu lên đặc trưng bản chất của các hiện tượng lịch sử, bao gồm sự đánh giá và thái độ của học sinh đối với các hiện tượng lịch sử ấy. Loại câu hỏi này thường dùng cho học sinh khá giỏi khi thảo luận để bổ trợ kiến thức cho các đối tượng yếu kém.
Ví dụ:
+Tại sao nói, ngay sau khi ra đời Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ở vào tình thế “Ngàn cân treo sợi tóc”? (Bài 17 SGK Lịch sử 12 trang 121,122).
 +Tại sao Nguyễn Tất Thành lại ra đi tìm đường cứu nước? Hướng đi của Người có gì mới so với các nhà yêu nước chống Pháp trước đó? (Bài 24 SGK Lịch sử 11 trang 152, 153).
+ Tại sao nói từ năm 1858 đến năm 1884 là quá trình triều đình Huế đi từ đầu hàng từng bước đến đầu hàng toàn bộ trước quân xâm lược ( Bài 19,20 SGK Lịch sử 11 trang 106,115).
Thường thì những câu hỏi này khó đối với học sinh, nó đòi hỏi các em phải biết phân tích, đánh giá, biết bày tỏ thái độ của mình đối với sự kiện, hiện tượng lịch sử. Học sinh rất ngại trả lời những câu hỏi này, tuy nhiên giáo viên cần kiên trì đưa thêm những câu hỏi gợi mở giúp các em trả lời câu hỏi của mình.
Ví dụ:
+ Khi dạy bài 16 SGK Lịch sử 12-Tổng khởi nghĩa cách mạng tháng Tám năm 1945. Câu hỏi nhận thức:Tại sao khi phát xít Nhật đầu hàng Đồng minh, Đảng ta quyết định Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn quốc?
Câu hỏi gợi mở: Chủ trương khởi nghĩa vũ trang đề ra trong Hội nghị lần thứ 8 BCH Trung Ương Đảng Cộng sản Đông Dương (5 - 1941) là gì ? Các yếu tố nào ( về thời cơ cách mạng) đã xuất hiện đầy đủ ở nước ta lúc bấy giờ chưa?
*Loại câu hỏi tìm kiếm kết quả, nguyên nhân dẫn đến kết quả đó và ý nghĩa lịch sử của sự kiện với dạng câu hỏi này cũng dùng cho đối tượng học sinh yếu kém để các em tự phát hiện và chiếm lĩnh được kiến thức cơ bản và giúp các em hoạt động liên tục trong quá trình học tập.
- Lịch sử chính là quá trình phát triển liên tục, đan xen nhau giữa các sự kiện hoặc một hiện tượng hay một quá trình lịch sử nào đó. Cần cho học sinh thấy rõ được kết quả của sự vận động đó, nguyên nhân thắng lợi hay thất bại và ảnh hưởng của nó đối với quá trình phát triển lịch sử.
Ví dụ:
+ Ý nghĩa lịch sử và bài học kinh nghiệm của phong trào cách mạng 1930-1931, cuộc vận động dân chủ 1936-1939.
+ Em hãy nêu ý nghĩa lịch sử của việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam 3-2-1930 (SGK Lịch sử lớp 12 trang 89)
+ Trình bày ý nghĩa lịch sử, nguyên nhân thắng lợi và bài học kinh nghiệm của cách mạng tháng Tám năm 1945(SGK Lịch sử 12 trang 119,120)
+ Nêu tình hình của Việt Nam giữa thế kỉ XIX, trước cuộc xâm lược của thực dân Pháp.(SGK Lịch sử 11 trang 107).
- Để trả lời những câu hỏi này, học sinh dựa vào SGK để trả lời bằng ngôn ngữ của mình chứ không lặp lại sách giáo khoa.
*Loại câu hỏi đối chiếu, so sánh giữa sự kiện, hiện tượng lịch sử này với sự kiện, hiện tượng lịch sử khác mà các em đã học. Đây là loại câu hỏi khá khó đối với học sinh trung học phổ thông (Ưu điểm của loại câu hỏi này là vừa giúp cho học sinh củng cố ôn tập lại kiến thức cũ vừa tiếp nhận kiến thức mới và áp dụng khi hoạt động thảo luận nhóm để các em bổ trợ kiến thức cho nhau và cùng nhau giải quyết vấn đề).
Ví dụ:
+ Khi dạy bài 22 “Nhân dân hai miền trực tiếp chiến đấu chống đế quốc Mĩ xâm lược (1965 - 1973)” (SGK Lịch sử 12 trang 188) Có câu hỏi : So sánh những điểm giống nhau và khác nhau giữa hai chiến lược “Chiến tranh cục bộ” (1965 - 1968) và “Việt Nam hóa chiến tranh” (1969 - 1973) của Mĩ ở miền Nam Việt Nam.
+ Khi dạy bài 8 Nhật Bản (SGK Lịch 12 trang 52) giáo viên có thể đặt câu hỏi : So sánh sự giống nhau và khác nhau trong chính sách đối ngoại của Mĩ và Nhật Bản sau chiến tranh thế giới lần thứ 2.
+ So sánh hoàn cảnh, nội dung, tác dụng của chính sách cộng sản thời chiến với chính sách kinh tế mới của Lênin và Đảng Bôn sê vích (SGK Lịch sử 11 trang 52,53).
Tóm lại : Các loại câu hỏi trên tạo thành một hệ thống câu hỏi hoàn chỉnh, giúp cho học sinh trong quá trình học tập lịch sử phát hiện ra nguyên nhân, diễn biến, kết quả và ý nghĩa của một sự kiện hay một quá trình lịch sử. Những câu hỏi đó giáo viên vận dụng nhuần nhuyễn trong các tiết dạy không chỉ cho các em biết được các sự kiện mà đi sâu hiểu bản chất của sự kiện, nó không chỉ đòi hỏi học sinh nhớ các sự kiện lịch sử cơ bản mà phải suy nghĩ nhận thức sâu sắc bản chất của sự kiện lịch sử.
*Thiết kế câu hỏi gợi mở để giải quyết câu hỏi nhận thức:
Ví dụ:
Mục 3: Hiệp định sơ bộ (6 - 3 - 1946) và Tạm ước Việt - Pháp (14 - 9 - 1946)  Bài 17 “Nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa Từ sau ngày 2- 9 - 1945 đến trước ngày 19 - 12 -1946” (SGK Lịch sử 12 trang 128,129).
Giáo viên tổ chức cho học sinh tìm hiểu sự bắt tay hòa hoãn giữa Tưởng và Pháp qua Hiệp ước Hoa - Pháp (28 -2 - 1946), theo Hiệp ước này Pháp nhường cho Tưởng một số quyền lợi về kinh tế trên đất Trung Quốc và được vận chuyển hàng hóa qua cảng Hải Phòng vào Hoa Nam không phải đóng thuế. Ngược lại, Pháp đưa quân ra miền Bắc thay thế quân Tưởng làm nhiệm vụ giải giáp khí giới quân Nhật. Điều này vi phạm trắng trợn chủ quyền của dân tộc ta, coi Việt Nam là món hàng để trao đổi. Trước tình hình đó, Đảng ta có chủ trương, sách lược gì để đối phó ?
Giáo viên đưa ra câu hỏi nhận thức và gợi mở:
CÂU HỎI NHẬN THỨC

DỰ KIẾN TRẢ LỜI
CÂU HỎI GỢI MỞ
Vì sao Đảng, chính phủ ta và Chủ Tịch Hồ Chí Minh lại kí với Thực dân Pháp Hiệp định sơ bộ 6-3-1946?

Vì Pháp và Tưởng kí hiệp ước Hoa- Pháp 28-2-1946



Việc Pháp và Tưởng kí Hiệp định chính trị (28-2-1946) đặt ra cho Đảng ta lựa chọn 1 trong 2 con đường nào?
Việc làm này buộc Đảng ta phải chọn 1 trong 2 con đường hành động đánh Pháp hoặc hòa Pháp


2.Đảng ta đã lựa chọn con đường nào?Vì sao?

Một là: Đánh Pháp trước khi Pháp đưa quân ra miền Bắc. Như vậy cùng một lúc phải đánh cả Pháp lẫn Tưởng.


Hai là: Hòa với Pháp mượn tay Pháp đuổi Tưởng về nước, loại bớt một kẻ thù nguy hiểm, kéo dài hòa bình để chuẩn bị lực lượng về mọi mặt chống Pháp


Đảng ta đã lựa chọn con đường thứ 2 vì đất nước ta lúc này vô cùng khó khăn không thể một lúc đánh nhau với nhiều kẻ thù, hơn nửa lúc này Pháp đưa quân ra miền Bắc với danh nghĩa chính thống.


C. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM:
1. Những kết quả đạt được sau khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm:
          Mặc dù thời gian rất hạn chế nhưng tôi đã vận dụng sáng kiến kinh nghiệm này vào các tiết dạy và đã đạt được kết quả khả quan. Trước hết bản thân đã nhận thấy rằng những kinh nghiệm này rất phù hợp với chương trình sách giáo khoa mới và với những tiết dạy theo hướng đổi mới. Học sinh có hứng thú học tập hơn, tích cực chủ động sáng tạo để mở rộng vốn hiểu biết, đồng thời cũng rất linh hoạt trong việc thực hiện nhiệm vụ lĩnh hội kiến thức và phát triển kĩ năng. Không khí học tập sôi nổi, nhẹ nhàng và học sinh yêu thích môn học hơn. Tôi cũng hi vọng với việc áp dụng đề tài này học sinh sẽ đạt được kết quả cao trong các kì thi và đặc biệt học sinh sẽ yêu thích môn học này hơn.
  *Kết quả cụ thể : Ngày 19 tháng 03 năm 2016
Lớp
 
SLHS
 
Giỏi
Khá
Trung
bình
Yếu
Kém
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
SL
%
11A2
48
25
52,1
9
18,8
8
16,7
6
12,5
0
0
12A5
42
23
54,8
5
11,9
9
21,4
3
7,1
0
0

2. Bài học kinh nghiệm :
Sau khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm này, bản thân tôi đã rút ra một số kinh nghiệm sau:
* Trong mỗi tiết dạy giáo viên nêu mục tiêu yêu cầu của tiết, mục của bài học sau đó cung cấp thông tin và phân bố thời gian hợp lí để học sinh tiếp nhận thông tin.
* Giáo viên đặt và sử dụng linh hoạt các câu hỏi phù hợp với nội dung bài dạy, tùy theo khối lớp và đối tượng học sinh mà vận dụng.
* Khi nêu câu hỏi giáo viên cố gắng sử dụng các câu hỏi ngắn gọn, đủ ý, đơn giản, dễ hiểu, gợi sự suy nghĩ và tư duy của học sinh. Không nên sử dụng câu hỏi “Có” hay “Không”, “Đúng” hay “Sau” mà phải sử dụng câu hỏi phát huy tính độc lập tư duy ở  các em (tránh tình trạng học sinh trả lời một cách công thức hoặc chung chung)
* Khi tổ chức học sinh tiếp nhận thông tin giáo viên chú ý sử dụng câu hỏi gợi mở (chuẩn bị kĩ ở giáo án) để giải quyết câu hỏi đặt ra đầu giờ.
* Giáo viên cần nghiên cứu kĩ sách giáo khoa, thường xuyên nghiên cứu thêm tài liệu tham khảo để xây dựng các câu hỏi trong các tiết dạy và vận dụng linh hoạt hơn để giải quyết nhiệm vụ nhận thức ở mỗi bài học.
* Giáo viên cần kết hợp các phương tiện dạy học khác như đồ dùng trực quan, hình ảnh, tranh vẽ trong sách giáo khoa, hệ thống thao tác sư phạm khi lên lớp... để góp phần phát huy tính tích cực chủ động của học sinh trong mỗi tiết học, nâng cao hiệu quả giờ dạy.
* Trong quá trình giảng dạy, ngôn ngữ nói phải truyền cảm, không quá nhanh hoặc quá chậm, phải lôi cuốn, hấp dẫn, trình bày phải có điểm nhấn, tránh đều đều.
* Khi đặt câu hỏi không nên đặt câu hỏi quá dễ làm cho học sinh thỏa mãn, đi đến chủ quan về vốn hiểu biết của mình, mà phải làm cho các em hiểu rằng, sự trả lời đúng, đầy đủ câu hỏi do giáo viên nêu ra là tốt, song vẫn phải tiếp tục suy nghĩ để trả lời hay hơn, sâu sắc hơn và thông minh hơn.
* Cần tạo cơ hội cho học sinh trong cả lớp trả lời, thảo luận nhóm, không làm nặng nề giờ học, trình bày nhồi nhét song vẫn tạo không khí thoải mái, nhẹ nhàng để đạt kết quả tối đa.
* Giáo viên dạy môn lịch sử phải luôn luôn tìm tòi sáng tạo và đổi mới trong phương pháp dạy học. Có kế hoạch cụ thể trong việc tìm kiếm và thiết kế các đồ dùng dạy học đẹp, chính xác phù hợp với nội dung bài dạy.
* Người giáo viên dạy môn Lịch sử cần tự bồi dưỡng năng khiếu vẽ bản đồ, lược đồ khoa học và chính xác. Sử dụng triệt để các phương pháp dạy học tích cực nhằm thu hút sự chú ý của học sinh. Nên có những buổi học ngoại khóa, tham quan du lịch các di tích bảo tàng lịch sử.
D. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ:
1. KẾT LUẬN:
         Tóm lại “Sử dung hệ thống câu hỏi để phát huy tính tích cực của học sinh trong tiết dạy học lịch sử” được vận dụng trong các tiết dạy sẽ đạt được kết quả học tập cao nhất của học sinh về tất cả các mặt giáo dưỡng, giáo dục và phát triển. Đây là hoạt động tương hổ giữa thầy và trò nhằm giúp cho học sinh độc lập lĩnh hội kiến thức một cách thông minh, vận dụng một cách sáng tạo vào thực tế (học tập và cuộc sống). Điều này quan trọng và đòi hỏi nhiều công sức, lao động sáng tạo, ý thức tinh thần trách nhiệm cao của mỗi giáo viên. Và cần đòi hỏi phát triển năng lực tư duy và hành động của mình trước khi giáo dục cho học sinh, cho nên phải nắm vững lý luận, rèn luyện nghiệp vụ thường xuyên.
          Vì vậy thời gian có hạn, cùng với kinh nghiệm giảng dạy chưa nhiều nên tôi mạnh dạn trình bày quan điểm của mình trong việc sử dụng câu hỏi để phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử lớp 11 và 12 góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học hiện nay. Với sáng kiến kinh nghiệm này, tôi hi vọng sẽ góp một phần nhỏ vào việc giúp giáo viên và học sinh trường THPT Đông Sơn 2 nói riêng, các đồng nghiệp và học sinh các trường bạn nói chung thực hiện phương pháp sử dụng những câu hỏi để phát huy tính tích cực của học sinh đạt hiệu quả cao hơn. Về phía bản thân, tôi xin hứa tiếp tục phát huy những kết quả đạt được của việc thực hiện sáng kiến kinh nghiệm trên, đồng thời không ngừng rút kinh nghiệm, khắc phục khó khăn để nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học.
 2. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ:
- Thực ra hiện nay trong các nhà trường đã được cấp rất nhiều các thiết bị dạy học. Tuy nhiên đối với môn lịch sử thì các đồ dùng thiết bị còn quá ít, vì vậy muốn đạt được kết quả cao trong bộ môn này theo tôi cần có những yêu cầu sau:
+ Các cơ quan thiết bị trường học cần có đầy đủ tranh ảnh về các di tích lịch sử và di sản văn hóa hoặc chân dung các nhân vật lịch sử có công với cách mạng. Nhà trường cần mua một số tư liệu, tài liệu có liên quan đến lịch sử và cách giảng dạy bộ môn lịch sử.
+ Tổ chức các cuộc thi sáng tạo và sử dụng đồ dùng dạy học ở tất cả các môn trong đó có môn lịch sử.
- Trên đây là một số kinh nghiệm nhỏ của tôi trong quá trình giảng dạy môn lịch sử, hiểu biết và kinh nghiệm chắc chắn không tránh khỏi những sai sót, rất mong được sự góp ý chân thành của các bạn đồng nghiệp.
- Cuối cùng chẳng có gì hơn xin chân thành cảm ơn tập thể giáo viên và học sinh trường THPT Đông Sơn 2 đã giúp đỡ tôi hoàn thành đề tài này. Chân thành cảm ơn quý Thầy cô cùng bạn đọc đã bỏ chút thời gian quý báu để đến với đề tài và xin được tiếp thu ý kiến đóng góp của các đồng nghiệp.
 Tôi xin chân thành cảm ơn!
 Thanh hóa, ngày 20 tháng 5 năm 2016
XÁC NHẬN CỦA HIỆU TRƯỞNG 
LỜI CAM KẾT CỦA NGƯỜI VIẾT 
 Tôi xin cam đoan đây là sáng kiến của mình viết,không sao chép của ai.
 Lê Thị Hương
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
SGK Lịch sử lớp 11cơ bản.
Sách giáo viên Lịch sử lớp 11
SGK Lịch sử lớp 12cơ bản.
Sách giáo viên Lịch sử lớp 12
Sách tham khảo:
 - Dạy và học theo chuẩn kiến thức và kĩ năng lịch sử 11, 12- Nhà xuất bản giáo dục Việt Nam
 - Đề kiểm tra theo chuẩn kiến thức, kĩ năng Lịch sử 11,12- Nhà xuất bản giáo dục Việt Nam.