Sáng kiến kinh nghiệm Xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học Lịch sử lớp 10 ở trường Trung học Phổ thông chuyên Lê Quý Đôn

uyên nhân dẫn đến cách mạng tư sản Anh bùng nổ.
Biểu đồ, bảng thống kê
Những kiến thức cần lưu ý
Số lượng biểu đồ, bảng thống kê trong sách giáo khoa không nhiều, nhưng chứa đựng nội dung kiến thức mang tính chất khái quát, tổng hợp, giúp học sinh dễ dàng so sánh và rút ra kết luận khi được giáo viên sử dụng đúng lúc và khai thác hiệu quả.
* Những kĩ năng cần lưu ý
Khi hướng dẫn học sinh khai biểu đồ, bảng thống kê, giáo viên cần chú ý rèn cho học sinh những kĩ năng sau:
Kĩ năng quan sát, so sánh
Kĩ năng nhận định, đánh giá rút ra qui luật, bài học lịch sử
Các bước tiến hành khai thác nội dung biểu đồ, bảng thống kê
Việc khai thác nội dung niên biểu, biểu đồ, bảng thống kê theo hướng phát huy tính tích cực trong học tập của HS là một yêu cầu quan trọng để HS tự khám phá nội dung kiến thức chứa đựng trong đó. Việc tổ chức HS làm việc với lược đồ có thể tiến hành theo các bước sau:
Bước 1: Cho HS quan sát biểu đồ, bảng thống kê
Bước 2: GV sử dụng câu hỏi nêu vấn đề, yêu cầu học sinh tự khai thác những kiến thức khi quan sát biểu đồ, bảng thống kê
Bước 3: HS trình bày kết quả tìm hiểu nội dung biểu đồ, bảng thống kê theo định hướng của giáo viên
Bước 4: GV nhận xét sau khi đã nhận được các câu trả lời từ phía HS Như vậy học sinh sẽ rất hứng thú theo dõi bài giảng, đảm bảo được yếu tố
trực quan sinh động, giúp các em hiểu sâu sắc và ghi nhớ bền lâu, nhất là các
mốc thời gian kèm theo những sự kiện tiêu tiểu, những biến động về kinh tế - xã hội thông qua biểu đồ, bảng thống kê.
Cuối cùng, học sinh nắm được cách khai thác biểu đồ, bảng thống kê gắn liền và nội dung của bài học .
Ví dụ: Khi dạy bài 35 - Tiết 45 “Các nước Anh, Pháp, Đức, Mĩ và sự bành trướng thuộc địa”, ở mục nước Anh, tôi sử dụng bảng thống kê sản lượng thép của ba nước Anh, Mĩ, Đức:
Nước
Năm 1800
(đ/v: triệu tấn)
Năm 1900
(đ/v: triệu tấn)
Tỉ lệ gia tăng
(đ/v: triệu tấn)
Anh
1,3
4,9
337
Mĩ
1,2
10,2
850
Đức
0,7
6,4
910
Sau khi cho học sinh quan sát bảng thống kê, tôi đặt câu hỏi: Em có nhận xét gì về sự phát triển công nghiệp nước Anh cuối thế kỉ XIX đầu thế thế kỉ XX?. Dựa vào bảng thống kê, học sinh rút ra được kết luận sự phát triển chậm lại của nền công nghiệp nước Anh.
Tranh ảnh lịch sử
Những kiến thức cần lưu ý:
Nội dung của tranh ảnh lịch sử rất phong phú và đa dạng tập trung vào việc phản ánh các sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử, những thành tựu về kinh tế, văn hoá của cả lịch sử thế giới và dân tộc.
Những kĩ năng cần lưu ý:
Khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu nội dung của tranh ảnh lịch sử trong sách giáo khoa giáo viên cần chú ý rèn cho học sinh những kĩ năng :
Kĩ năng quan sát, nhận xét.
Kĩ năng mô tả, tường thuật
Kĩ năng phân tích, nhận định, đánh giá.
Các bước làm việc với tranh ảnh
Để việc khai thác tranh ảnh có hiệu quả, phát huy được tính tích cực của học sinh nhằm mục tiêu học sinh tự tìm hiểu nội dung của tranh ảnh dưới sự
hướng dẫn tổ chức của thầy, xin được nêu một số gợi ý việc khai thác tranh ảnh lịch sử như sau:
Bước 1: Cho học sinh quan sát tranh ảnh để xác định một cách khái quát nội dung tranh ảnh cần khai thác.
Bước 2: Giáo viên nêu câu hỏi nêu vấn đề, tổ chức hướng dẫn học sinh tìm hiểu nội dung tranh ảnh.
Bước 3: Học sinh trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh ảnh sau khi đã quan sát, kết hợp với nội dung bài viết trong sách giáo khoa và gợi ý của GV
Bước 4: Học sinh khác bổ xung, giáo viên nhận xét hoàn thiện nội dung khai thác tranh ảnh cung cấp cho HS.
Cuối cùng, học sinh nắm được cách khai thác tranh ảnh và nội dung tranh ảnh trong bài học .
Ví dụ: Khi dạy bài 31 - Tiết 39 “Cách mạng tư sản Pháp cuối thế kỉ XVIII”, tôi cho học sinh quan sát bức tranh “Tình cảnh người nông dân Pháp trước cách mạng” và đặt câu hỏi: Em có nhận xét gì về tình cảnh người nông dân Pháp trước cách mạng. Dựa vào bức tranh, học sinh thấy được sự bóc lột tàn bạo của chế độ phong kiến và cuộc sống khốn khó của nông dân. Điều đó lí giải vì sao, khi cách mạng bùng nổ, nông dân là người hăng hái nhất, cách mạng nhất.
Phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan để khai thác kiến thức một cách linh hoạt qua các bước lên lớp
Việc sử dụng các loại kênh hình trong các hình thức dạy học lịch sử như: Kiểm tra bài cũ, khai thác bài mới, tiến hành bài ôn tập, tổng kết, kiểm tra, tổ chức các hoạt động ngoại khoá, thực hành. Tôi chú ý nhiều đến việc phát huy tính tích cực của học sinh, dưới sự hướng dẫn của giáo viên học sinh sẽ quan sát tranh, ảnh, “đọc” bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh rồi nêu nội dung lịch sử được phản ánh; hoặc trình bày một vấn đề lịch sử theo tranh, ảnh, bản đồ; hoặc qua đó, hoàn thành các loại bài tập, câu hỏi được đặt ra. Trong những trường hợp cần thiết, giáo viên hướng dẫn học sinh thực hiện các loại bài tập thực hành,
như dựa vào bản đồ trong sách giáo khoa để trình bày lại (hoặc vẽ lại) nội dung (diễn biến) sự kiện; hay trên cơ sở khai thác nội dung tranh, ảnh viết bài miêu tả, tường thuật ngắn gọn...
Sử dụng đồ dùng trực quan để kiểm tra bài cũ:
Kiểm tra bài cũ thông qua đồ dùng trực quan sẽ giúp học sinh trình bày kiến thức mà mình nắm được một cách tự tin, mạch lạc, hứng thú, tránh được hiện tượng học “vẹt”.
Ví dụ: Khi kiểm tra bài cũ “Thời Bắc thuộc và các cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc”, tôi sử dụng lược đồ cuộc khởi nghĩa Hai bà Trưng.
Lược đồ cuộc khởi nghĩa Hai bà Trưng
Bước 1: Treo lược đồ lên bảng
Bước 2: GV nêu câu hỏi: Nguyên nhân nào dẫn đến cuộc khởi nghĩa Hai bà Trưng. Lược thuật trên lược đồ diễn biến cuộc khởi nghĩa Hai bà Trưng, ý nghĩa của cuộc khởi nghĩa?
Bước 3: Mời các HS khác nhận xét, bổ xung cho phần trình bày của bạn
Bước 4: Giáo viên đánh giá và cho điểm
Học sinh cần trình bày được những nội dung sau:
Nguyên nhân: Do ách thống trị, bóc lột tàn bạo của nhà Hán.
Lược thuật diễn diến trên lược đồ
Mùa xuân năm 40, Hai bà Trưng phất cờ nổi dậy được nhân dân khắp nơi nhiệt liệt hưởng ứng. Nhiều nữ tướng giỏi cũng tham gia phong trào. Với lực lượng và sức mạng của đông đảo quần chúng nhân dân, nghĩa quân tiến đánh Cẩm Khê (nay thuộc Vĩnh Tường – Vĩnh Phúc) rồi chiếm Mê Linh. Từ Mê Linh, nghĩa quân tiếp tục tiến xuống Cổ Loa (Hà Nội) với khi thế hùng mạnh:
“Ngàn Tây nổi áng phong trần
Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên”.
Tiếp đó, nghĩa quân đánh chiếm Luy Lâu (Thuận Thành – Bắc Ninh) – thủ phủ của chính quyền đô hộ. Hai bà Trưng đi đến đâu, nhân dân các địa phương đều nhất tề nổi dậy hưởng ứng khiến chính quyền đô hộ nhà Hán khiếp sợ, Thái thú Tô Định bỏ chạy về nước. Cuộc khởi nghĩa tháng lợi hoàn toàn. Hai bà Trưng bắt tay xây dựng chính quyền độc lập tự chủ của nhân dân ta. Chính quyền mới do Trưng Vương đứng đầu xá thuế 2 năm liền cho dân. Nhân dân ta được sống trong một đất nước độc lập tự chủ gần 3 năm (40-43).
Sử dụng đồ dùng trực quan để cung cấp kiến thức mới:
Khi cung cấp cho học sinh những kiến thức lịch sử về những chiến dịch, hoặc những trận đánh lớn, những nhân vật lịch sử tiêu biểu, hoặc vị trí, biên giới giữa các quốc giathì việc kết hợp giữa việc sử dụng tranh ảnh, bản đồ, lược đồ, tranh ảnh với miêu tả hay lược thuật bằng lời giảng của thầy sẽ giúp các em tiếp thu kiến thức một cách nhẹ nhàng hứng thú hơn
Ví dụ: Khi dạy bài 31- Tiết 40 “Cách mạng tư sản Pháp cuối thế kỉ XVIII”, tôi sử dụng hình 59 (sách giáo khoa) – Vua Lu-i XVI bị xử chém.
Hình 59 – Vua Lu-i XVI bị xử chém.
Hướng dẫn sử dụng:
Bước 1: Cho học sinh quan sát tranh ảnh để xác định một cách khái quát nội dung tranh ảnh cần khai thác.
Bước 2: Giáo viên miêu tả cuộc hành hình Vua Lu-i XVI: Sau khi nền quân chủ lập hiến được xác lập ở Pháp, Vua Lu-i XVI bề ngoài thừa nhận chế độ quân chủ lập hiến, nhưng trong thì xúi giục bọn phản động trong nước nổi loạn, ngoài thì bí mật liên hệ với các thế lực phong kiến Áo, Phổ để chúng đem quân tấn công nước Pháp. Khi chính quyền chuyển sang tay phái Ghirôngđanh, nền cộng hòa được thiết lập, vấn đề xét xử Vua Lu-i XVI được đặt ra. Cuối cùng Lu-i XVI bị kết tội phản quốc. Ngày 21.1.1793, nhà Vua bị đưa đến nơi hành hình. Hôm ấy trời mưa, dọc đường được giới nghiêm cẩn mật. Nơi hành hình là quảng trường cách mạng. Đài xử tử được đặt trên cao, chung quanh có nhiều lính canh phòng. Đúng 10 giờ 10 phút, Lu-i XVI bị đưa lên đoạn đầu đài và bị xử tử, quần chúng vui mừng và hô to “Quốc dân muôn năm”.
Học sinh quan sát tranh và lắng nghe miêu tả và lược thuật của giáo viên.
Bước 3: Trả lời câu hỏi: Vì sao quần chúng nhân dân hoan hô việc xử tử Vua Lu-i XVI.
Bước 4: GV nhấn mạnh ý nghĩa của sự kiện Vua Lu-i XVI bị xử tử.
Cuối cùng, HS nắm được cách khai thác tranh ảnh và nội dung tranh ảnh
Sử dụng đồ dùng trực quan để khai thác kiến thức mới qua phát vấn học sinh.
Tranh ảnh, bản đồ, lược đồ là một công cụ để giáo viên khai thác kiến thức bài giảng và là một phương tiện để giáo viên hướng dẫn học sinh tìm ra những kiến thức cơ bản của bài. Do vậy khi giảng bài mới giáo viên cũng nên khai thác khả năng tư duy của học sinh thông qua việc quan sát bản đồ, lược đồ
Ví dụ: Khi dạy bài 33 – Tiết 43 “Hoàn thành cách mạng tư sản ở châu Âu và Mĩ giữa thế kỉ XIX”, GV sử dụng hình 9- Lược đồ nước Mĩ giữa thế kỉ XIX
để hướng dẫn học sinh khai thác kiến thức mới trên lược đồ.
Lược đồ nước Mĩ giữa thế kỉ XIX
Hướng dẫn sử dụng:
Bước 1: Cho HS quan sát lược đồ, trong đó chú ý quan sát cả nội dung, gianh giới và các kí hiệu của lược đồ.
Bước 2: Yêu cầu học sinh tự trình bày những nét chính trong quá trình mở rộng, lập những bang mới của nước Mĩ.
Bước 3: Học sinh khác bổ xung, nhận xét và rút ra kết luận
Bước 4: GV thẩm định, bổ xung, nhận xét và khái quát lại
Như vậy học sinh sẽ rất hứng thú khi được làm chủ kiến thức, đảm bảo được yếu tố trực quan sinh động, phát huy được tư duy sáng tạo của học sinh,
rèn luyện kĩ năng, giúp các em hiểu sâu sắc và ghi nhớ bền lâu, nhất là các nhân vật, các địa danh được tìm hiểu thông qua lược đồ
Cuối cùng, HS nắm được cách khai thác lược đồ, nội dung của lược đồ gắn liền với nội dung của bài học.
Sử dụng đồ dùng trực quan để củng cố bài giảng:
Phương pháp này ít được giáo viên sử dụng, bởi vì bài giảng lịch sử thường rất dài, kiến thức mới rất nặng, thời gian dành cho củng cố không được nhiều. Song nếu giáo viên biết phân bố thời gian hợp lí, dành một khoảng thời gian từ 5 đến 7 phút để củng cố bài thông qua bản đồ, lược đồ thì hiệu quả bài học chắc chắn sẽ được nâng lên, giáo viên lại không phải làm việc nhiều.
Ví dụ: Khi dạy bài 23 - Tiết 29: “Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ tổ quốc cuối thế kỉ XVIII”. Giáo viên sử dụng lược đồ trận Ngọc Hồi – Đống Đa để củng cố bài giảng:
Hướng dẫn sử dụng:
Bước 1: Cho HS quan sát lược đồ, trong đó chú ý quan sát cả nội dung, danh giới và các kí hiệu của lược đồ.
Bước 2: Học sinh tường thuật trận Ngọc Hồi – Đống Đa trên lược đồ
Bước 3: Cho học sinh nhận xét về chiến thắng Ngọc Hồi – Đống Đa.
Làm được như vậy học sinh sẽ ghi nhớ rất lâu và có ấn tượng sâu sắc về những sự kiện đó, hơn nữa thông qua đây giáo viên có thể bồi dưỡng niềm say mê học tập môn lịch sử, rèn luyện kĩ năng chỉ lược đồ, tạo cho các em sự tự tin khi đứng trước đám đông để trình bày những vấn đề mà mình có khả năng làm được.
Tóm lại: Với những giá trị sử dụng như đã nêu ở trên, bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh là một phương tiện quan trọng góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả giảng dạy môn lịch sử.
Khả năng áp dụng của sáng kiến “Xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông chuyên Lê Quý Đôn”
Sáng kiến kinh nghiệm “Xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông chuyên Lê Quý Đôn” có thể dễ dàng áp dụng trong quá trình giảng dạy chỉ cần giáo viên chịu khó, tâm huyết với nghề sẽ đem lại niềm yêu thích học tập bộ môn cho học sinh.
Sáng kiến kinh nghiệm trên đã được thực hiện trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông chuyên Lê Quý Đôn năm học 2014 – 2015. Trong quá trình đó, tôi đã cố gắng sưu tầm và sử dụng bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh trong dạy học lịch sử, góp phần bổ sung và làm rõ hơn những kiến thức cơ bản trong sách giáo khoa, khôi phục, tái hiện lại hình ảnh trong quá khứ giúp học sinh hiểu biết sâu sắc các sự kiện lịch sử đã học, tạo biểu tượng lịch sử chân thực, chính xác, phát triển năng lực nhận thức cho các em, đặc biệt là khả năng tư duy độc lập, từ đó các em rút ra được kết luận, bài học lịch sử, khiến cho việc tiếp thu tri thức được sâu sắc hơn. Ngoài ra còn rèn luyện kĩ năng thực hành bộ môn, tạo thói quen liên hệ giữa bài học lịch sử với thực tiễn cuộc sống, hình thành niềm say mê, hứng thú trong học tập và tìm hiểu lịch sử.
Hiệu quả, lợi ích từ sáng kiến “Xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông chuyên Lê Quý Đôn”.
Trong năm học 2014 – 2015, tôi đã tiến hành dạy thực nghiệm ở lớp 10A5 và chọn lớp 10A6 là lớp đối chứng. Sau khi dạy song bài 23 “Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ tổ quốc cuối thế kỉ XVIII”, tôi đã đã thực hiện kiểm tra 15 phút dựa trên câu hỏi cuối bài và thu được kết quả như sau:
Lớp 10A6: Dạy bằng phương pháp thuyết trình, không sử dụng đồ dùng trực quan. Số bài đạt điểm khá, giỏi là 25%, số bài đạt điểm trung bình là 55% số bài dưới điểm trung bình là 20%.
Lớp 10A5: Dạy có sử dụng đồ dùng trực quan. Số bài đạt điểm khá, giỏi là 40%, số bài đạt điểm trung bình là 50%, số bài dưới điểm trung bình là 10%.
Như vậy kết quả cho thấy việc nắm bài tại lớp của học sinh lớp 10A5 cao hơn hẳn so với học sinh lớp 10A6, vì ở lớp 10A5, trong quá trình học tập các em được chủ động lĩnh hội kiến thức thông qua các lược đồ dưới sự hướng dẫn của giáo viên,
nên các em tiếp thu bài giảng hứng thú, nắm kiến thức tại lớp và ghi nhớ lâu. Tại lớp 10A6, điểm trung bình và dưới trung bình còn nhiều, điểm khá giỏi chiếm tỷ lệ ít hơn. Điều đó chứng tỏ việc sử dụng bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh trong dạy học lịch sử sẽ đem lại hứng thú học tập bộ môn cho học sinh, phát triển năng lực nhận thức, khắc phục tình trạng học “vẹt”, khơi dậy trong các em niềm yêu thích bộ môn, nhờ đó kết quả học tập của các em cao hơn, qua đó góp phần đổi mới phương pháp dạy học.
Phạm vi ảnh hưởng của sáng kiến “Xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông chuyên Lê Quý Đôn”.
Sáng kiến kinh nghiệm “Xây dựng và sử dụng bản đồ, lược đồ, biểu đồ, tranh ảnh trong dạy học lịch sử lớp 10 ở trường trung học phổ thông chuyên Lê Quý Đôn” có thể áp dụng trong quá trình giảng dạy môn lịch sử lớp 10 ở tất cả các trường trung học phổ thông trong toàn tỉnh.
Kiến nghị, đề xuất
Đối với Giáo viên
Để nâng cao hiệu quả dạy học môn lịch sử, mỗi giáo viên cần:
+ Có ý thức xây dựng đồ dùng trực quan trong quá trình dạy học.
+ Phân loại đồ dùng trự quan theo khóa trình, chủ đề hoặc giai đoạn.
+ Giáo viên phải thực sự tâm huyết, đầu tư thời gian cho việc chuẩn bị đồ dùng trực quan và cách khai thác khi lên lớp.
Đối với Nhà trường: Hàng năm tiếp tục bổ sung đồ dùng trực quan để giúp học sinh hứng thú hơn đối với việc học tập bộ môn./.