SKKN Kinh nghiệm xây dựng và triển khai hệ thống bài tập trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 11 nhằm phát triển tư duy độc lập, sáng tạo của học sinh ở trường THPT Quảng Xương 4

ánh giá, lựa chọn sự kiện, hiện tượng lịch sử và căn cứ vào nội dung từng câu hỏi tìm thời điểm đưa ra cho thích hợp. Nếu câu hỏi mang nội dung tìm kiếm từng phần, đồng thời là kiến thức cơ bản của một mục nào đó và là ý cần tìm của câu hỏi nêu vấn đề ở đầu giờ thì có thể đưa ra câu hỏi ở đầu mục.
Ví dụ, Bài 21 khi tìm hiểu về cuộc "Khởi nghĩa Hương Khê (1885 - 1896)" giáo viên yêu cầu học sinh dựa vào phần trình bày của thầy, nghiên cứu sách giáo khoa, đồ dùng trực quan... để rút ra được cái mới về cuộc khởi nghĩa Hương Khê như: Địa bàn hoạt động rộng, lãnh đạo là những người uy tín, đức độ, tài năng - Phan Đình Phùng và Cao Thắng, lực lượng nghĩa quân đông đảo gồm cả nam, nữ và các dân tộc, thời gian kéo dài..., từ đó khẳng định được Khởi nghĩa Hương Khê là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu nhất trong phong trào Cần Vương.
- Thứ ba, sử dụng bài tập lịch sử trong kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh sau bài học..
Trong giờ lên lớp, sau khi cung cấp kiến thức cho học sinh, giáo viên còn phải kiểm tra việc lĩnh hội tri thức thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập. Công việc này nhằm tìm hiểu mức độ lĩnh hội tài liệu nghiên cứu, trình độ hiểu biết kiến thức và kết quả hoạt động nhận thức độc lập của học sinh qua bài học. Không chỉ như vậy, tổ chức kiểm tra hoạt động nhận thức của học sinh còn giúp giáo viên thấy được hiệu quả của các phương pháp sư phạm của mình và cách điều chỉnh nó nếu cần.
Nội dung câu hỏi kiểm tra, có thể là những câu hỏi đã đặt ra ở đầu giờ học, hoặc có thể đưa ra một số câu hỏi mới, thể hiện nội dung cơ bản của bài. Giáo viên, có thể tổ chức trao đổi miệng hoặc kiểm tra 5 - 10 phút (nếu có thời gian). Việc chọn thời điểm kiểm tra tuỳ thuộc vào sự linh hoạt, sáng tạo của mỗi giáo viên, có thể kiểm tra ở các giai đoạn khác nhau của quá trình dạy học, song thông thường kiểm tra ở cuối giờ học là thuận tiện nhất.
- Thứ tư , hướng dẫn học sinh làm bài tập ở nhà. 
Đây là công việc cuối cùng của biện pháp sử dụng bài tập trong giờ học lịch sử trên lớp. Bài tập về nhà trong học tập nói chung, học lịch sử nói riêng là một trong những phương pháp để phát triển tư duy độc lập của học sinh. Nó thường được tiến hành vào cuối giờ học. Song, bài tập chỉ có hiệu quả khi nó tiếp tục hoàn thiện mục đích bài học trên lớp đã thực hiện về hình thành kiến thức, giáo dục tình cảm, đạp đức và phát triển học sinh và chuẩn bị cho học sinh hoàn thành việc học tập ở nhà một cách độc lập, tự tin, sẵn sàng cho việc kiểm tra, đánh giá vào giờ học sau.
* Sử dụng bài tập trong tổ chức hoạt động ngoại khóa.
Bài học nội khoá sẽ phát huy tác dụng khi được hỗ trợ bằng các hoạt động ngoại khoá lịch sử - một hình thức tổ chức dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Trong công tác ngoại khoá, hoạt động của thầy và trò được tiến hành ngoài giờ học trên lớp, nhưng nội dung và chủ đề của hoạt động này phải sát với nội dung học chính khoá, phải đạt được mục đích giáo dưỡng, giáo dục và phát triển như ở bài nội khoá.
Hoạt động ngoại khoá bộ môn lịch sử ở trường trung học phổ thông được tiến hành bằng nhiều hình thức khác nhau. Thông qua từng bước cụ thể, giáo viên sử dụng nhiều biện pháp, phương tiện khác nhau, trong đó việc làm bài tập lịch sử là một phương tiện không thể thiếu được. Vậy, những loại bài tập nào thường được sử dụng trong hoạt động ngoại khoá bộ môn Lịch sử?
Một là, bài tập sưu tầm tài liệu để viết một đề tài lịch sử địa phương. Đây là bài tập mang tính chất nghiên cứu, cần được tiến hành trong một thời gian dài (có thể 1 tháng, một học kì) và thực hiện chủ yếu ở các lớp chuyên về Khoa học xã hội 
Hai là, bài tập thu hoạch tham quan di tích lịch sử, cách mạng, nhà bảo tàng, nhà truyền thống... Công việc này, không chỉ gây hứng thú cho học sinh trong học tập mà còn có tác dụng giáo dục rất to lớn.
Ba là, bài tập dưới dạng trò chơi lịch sử, thi đố vui kiến thức lịch sử, trò chơi mật mã, ô chữ, súc sắc... Các loại bài tập này rất sinh động, phù hợp với sự sôi nổi của tuổi trẻ, có khả năng thu hút đông đảo học sinh tham gia và có ý nghĩa giáo dục cao. Cần phối hợp với các bộ môn khác như Văn, Địa, Giáo dục công dân để tăng thêm phần hấp dẫn - một biện pháp dạy học liên môn, vừa mang tính hiệu quả và vừa tiết kiệm được thời gian.
Bốn là, tổ chức cho học sinh xem phim, băng video, đĩa CD... Ví dụ tổ chức cho học sinh lớp 11 xem một đoạn phim tư liệu nói về " Hoạt động của Nguyễn Tất Thành từ 1911- 1918”, rồi đưa ra hệ thống câu hỏi, bài tập để học sinh thảo luận, trao đổi: "Vì sao năm 1911, Nguyễn Ái Quốc lại quyết định sang phương Tây tìm con đường cứu nước mới? Những hoạt động cứu nước ban đầu của Nguyễn Ái Quốc từ 1911 đến 1918 nhằm mục đích gì? Ý nghĩa của nó?".Qua đó giúp học sinh không những củng cố, ghi nhớ về tài liệu học tập, mà còn giúp các em đào sâu, mở rộng, cụ thể hoá kiến thức đã học, kích thích hứng thú học tập, có tác dụng lớn trong việc bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm, đạo đức và lối sống cho các em.
Tóm lại, có rất nhiều hình thức khác nhau để sử dụng bài tập lịch sử trong hoạt động ngoại khoá bộ môn. Vấn đề đặt ra là giáo viên phải đầu tư nhiều thời gian và công sức thì mới hoàn thành tốt công tác này.
* Sử dụng bài tập trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh.
Kiểm tra - đánh giá, là một khâu không thể thiếu được trong quá trình dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. Là biện pháp quan trọng để nâng cao chất lượng dạy học, là̀ một yếu tố trong tổng thể các yếu tố mục tiêu, nội dung, phương pháp, kiểm tra, đánh giá, giúp giáo viên có những biện pháp sư phạm tích hợp nhằm nâng cao chất lượng bài học và giúp học sinh học tập tiến bộ hơn. [8;214]
Về cơ bản, trong dạy học lịch sử cũng như các bộ môn khác ở trường phổ thông có hai hình thức kiểm tra: kiểm tra miệng và kiểm tra viết.
Thứ nhất kiểm tra miệng: Giúp giáo viên nhanh chóng hiểu được tình hình học tập, trình độ của học sinh, thúc đẩy các em học tập biết suy nghĩ, rèn luyện khả năng diễn đạt bằng lời nói. Thông thường, kiểm tra miệng được sử dụng để kiểm tra bài đã học trước khi học bài mới và đôi khi được thực hiện trong quá trình học bài mới, có thể cuối giờ, để xem học sinh theo dõi nắm kiến thức như thế nào. Các dạng bài tập như trắc nghiệm khách quan, bài tập nhận thức lịch sử, bài tập thực hành đều có thể sử dụng trong kiểm tra miệng.
Thứ hai sử dụng bài tập trong kiểm tra viết: Có́ vai trò quan trọng trong dạy học nói chung, dạy học lịch sử nói riêng. Nó giúp giáo viên cùng một lúc nắm được trình độ của tất cả học sinh trong một lớp. Kết quả kiểm tra viết, thường phản ánh khách quan trình độ học sinh về mọi mặt. Nhờ vậy, giáo viên không chỉ nắm được tình trạng học tập của học sinh cả lớp mà còn thấy được hiệu quả phương pháp sư phạm của mình, để có sự điều chỉnh, bổ sung thích hợp. Học sinh phải chủ động làm bài độc lập, lập dàn ý, tái hiện lại kiến thức, lựa chọn sự kiện, trình bày ý tưởng của mình.
Kiểm tra viết, thường được thực hiện sau một phần, một chương hay một khoá trình lịch sử, bài kiểm tra viết có thể chỉ giới hạn trong 15 phút, 45 phút, bài thi tốt nghiệp có thể 60 đến 90 phút. Các hình thức kiểm tra viết, phải được thực hiện linh hoạt tuỳ theo điều kiện, đối tượng học sinh. Giáo viên có thể xây dựng các dạng bài tập cho kiểm tra viết rất đa dạng, phong phú từ bài tập trắc nghiệm khách quan, bài tập nhận thức lịch sử, bài tập thực hành, bài tập tổng hợp... 
2.4. Hiệu quả của SKKN: 
Nhằm xác định tính khả thi của đề xuất về thiết kế và sử dụng bài tập trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 11 trường THPT,tôi chọn hai đối tượng học sinh là lớp 11A Ban cơ bản A) và lớp 11H ( ban cơ bản C) để thực nghiệm.
Nội dung thực nghiệm là bài 23 "Phong trào yêu nước và cách mạng ở Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến chiến tranh thế giới thứ nhất (1914)". Bài học nhằm giới thiệu cho học sinh nắm được các nội dung chủ yếu: Biết và hiểu được vì sao đầu thế kỉ XX, đã nảy sinh một khuynh hướng cứu nước mới theo con đường dân chủ tư sản. Trình bày, so sánh những điểm giống, khác nhau giữa hai xu hướng cứu nước bạo động và cải cách của Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh. Chứng minh những hoạt động của Đông Kinh Nghĩa Thục là một cuộc cải cách văn hoá lớn.
Qua đó, rèn luyện cho học sinh một số kỹ năng thực hành bộ môn như: Quan sát tranh ảnh, lược đồ lịch sử, lập bảng biểu... Hình thành các năng lực tư duy như: Phân tích, so sánh, đánh giá hai xu hướng cứu nước bạo động và cải cách của Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh. Rèn luyện kĩ năng trình bày, diễn đạt ngôn ngữ và kĩ năng học tập...
Trên cơ sở đó góp phần giáo dục lòng tự hào, khâm phục tinh thần yêu nước và hoạt động cách mạng của các nhà cách mạng nước ta đầu thế kỉ XX (Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh...) Căm thù chính sách thống trị, áp bức bóc lột tàn bào, dã man của thực dân Pháp đối với dân tộc ta.
Tôi chọn lớp lớp 11H là̀ lớp thực nghiệm, lớp 11A là̀ lớp đối chứng. Đây là hai lớp được lựa chọn theo nguyên tắc: chất lượng và trình độ nhận thức bộ môn ngang nhau, số lượng học sinh không quá chênh lệch, hoàn cảnh học tập, lứa tuổi,... tương đối đồng đều ít có sự khác biệt. Kết quả thu được như sau:
Loại nhóm
Lớp
Số HS
Kết quả thực nghiệm
Giỏi
Khá
Trung bình



Số HS
%
Số HS
%
Số HS
%
Thực nghiệm
11 H
27
20
74.1%
7
25.9%
0
0
Đối chứng
11A
34
20
58.8%
14
41.4%
0
0

Kết quả thực nghiệm nói trên cho thấy, học sinh ở lớp thực nghiệm trả lời câu hỏi kiểm tra tốt hơn lớp đối chứng. Qua đây thể hiện việc nắm vững kiến thức sự kiện và mức độ hiểu kiến thức cũng sâu sắc hơn. Như vậy, rõ ràng việc thiết kế bài học trên lớp theo hướng phát huy tính tích cực độc lập trong hoạt động nhận thức của học sinh, kết hợp nhuần nhuyễn các thao tác sư phạm trong đó có hệ thống bài tập lịch sử tốt sẽ đem lại hiệu quả cao trong dạy học bộ môn.
PHẦN KẾT LUẬN
 Để thực hiện được mục tiêu công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước hiện nay đòi hỏi giáo dục phổ thông phải giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. [3;23].
Mỗi môn học ở nhà trường phổ thông với đặc trưng của mình phải góp phần đào tạo thế hệ trẻ, những chủ nhân tương lai của đất nước. Những kiến thức của môn Lịch sử có tác động không nhỏ đến trí tuệ và trái tim học sinh.
Muốn nâng cao hiệu quả của việc sử dụng bài tập trong dạy học lịch sử ở trường THPT, giáo viên cần phải nhận thức đúng về bản chất "bài tập lịch sử" và mối liên quan giữa " câu hỏi" và "bài tập lịch sử". Có nhiều hình thức khác nhau của bài tập lịch sử, mỗi loại có đặc điểm riêng nhưng lại có mối quan hệ với nhau tạo thành hệ thống. Do đó, việc phân loại bài tập lịch sử, đặc biệt là việc xác định, lựa chọn những loại bài tập thích hợp với đặc trưng, nội dung và hình thức tổ chức dạy học của bộ môn là yêu cầu quan trọng nhất.
Tuy nhiên, bài tập trong dạy học lịch sử chỉ được phát huy tác dụng khi nó được xây dựng và sử dụng theo những nguyên tắc và quy trình chặt chẽ. Nếu lạm dụng quá nhiều bài tập không đảm bảo tính vừa sức đối với học sinh, sẽ làm cho học sinh mất hứng thú với bộ môn. Việc dung hoà giữa tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh với thông qua giải bài tập và việc đảm bảo tính vừa sức là một yêu cầu giáo viên cần chú ý để đem lại hiệu quả dạy học.
Để bài tập lịch sử trở thành một yếu tố góp phần vào quá trình tổ chức hoạt động nhận thức của học sinh THPT, đòi hỏi giáo viên phải thực sự có tâm huyết với nghề, đầu tư thời gian, công sức, trí tuệ nghiên cứu chương trình, sách giáo khoa, tài liệu tham khảo..., trên cơ sở đó thiết kế nhiều dạng bài tập thật sinh động, hấp dẫn cho học sinh, đồng thời phải có phương pháp sử dụng thật linh hoạt, hiệu quả. Đây là điều kiện quyết định sự thành công của việc sử dụng bài tập thể hiện rõ vai trò quan trọng của người giáo viên trong dạy học lịch sử.
XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
Thanh Hóa, ngày 27 tháng 5 năm 2018
Tôi xin cam đoan đây là SKKN của mình viết, không sao chép nội dung của người khác.
 Nguyễn Thị Hát

XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
Thanh Hóa, ngày.... tháng ... năm...
Tôi xin cam đoan đây là SKKN của mình viết, không sao chép nội dung của người khác.
 TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.Trịnh Đình Tùng ( chủ biên). Tài liệu Lịch sử lớp 11. NXB Giáo Dục, 2007.
2. Mạc Thị Chung : Các biện pháp quản lí công tác phát hiện và bồi dưỡng học sinh năng khiếu.... Luận án thạc sĩ. Chuyên ngành quản lí giáo dục. Trường ĐH Sư phạm Hà Nội, 2006.
3. Thái Duy tuyên : Tìm hiểu bản chất quá trình dạy học. Nghiên cứu giáo dục, số 10. 1993 
4. Nguyễn Ngọc Bảo: Phát triển tính tích cực của học sinh trong quá trình dạy học, tài liệu BDTX chu kỳ: 1993 - 1996 cho giáo viên PTTH, Vụ giáo viên, Hà Nội, 1995.
5. Nguyễn Thị Côi: Hoạt động tư duy độc lập của học sinh trong học tập lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội (số 2), 1993
7. Nguyễn Hữu Chí: Bài tập lịch sử. NXB Giáo dục, Hà Nội, 1998.
8. Trịnh Đình Tùng - Nguyễn Mạnh Hưởng (chủ biên): Giáo án tư liệu dạy học điện tử môn lịch sử 11. NXB Đại học sư phạm, 2007.