SKKN Một số phương pháp hướng dẫn học sinh tự học và ôn thi “Phần 1 Lịch sử thế giới hiện Đại Từ năm 1945 đến năm 2000” theo định hướng phát triển năng lực (Chương trình Lịch sử lớp 12, THPT)

 học sinh
2.7.2: Sơ đồ tư duy
Khái niệm
Sơ đồ tư duy (còn được gọi là bản đồ khái niệm) là một sơ đồ nhằm trình bày một cách rõ ràng những ý tưởng mang tính kế hoạch hay kết quả làm việc của cá nhân hay nhóm về một chủ đề. Lược đồ tư duy có thể được viết trên giấy, trên bản trong, trên bảng hay thực hiện trên máy tính. Trong quá trình giảng dạy, tùy vào nội dung và tính chất của từng bài giảng, sau mỗi bài học, mỗi chương, mỗi giai đoạn giáo viên có thể định hướng, hướng dẫn học sinh làm “sơ đồ tư duy” dựa trên nguyên lý từ “cây” đến “cành” đến “nhánh”, từ ý lớn sang ý nhỏ theo phương pháp “diễn dịch” : luận điểm, luận cứ, luận chứng.
Từ những kiến thức, sự kiện, vấn đề cơ bản của từng bài, từng chương, từng phần trong sách giáo khoa hiện hành, thông qua sơ đồ tư duy, các em sẽ tự biết cách tổng hợp và xâu chuổi kiến thức theo trình tự, trật tự kiến thức và lý giải các mối quan hệ tác động biện chứng, nhân quả giữa các vấn đề, sự kiện. Từ đó các em sẽ thấy các bài học sẽ trở nên ngắn gọn hơn, súc tích và dễ hiểu, dễ nhớ hơn. Lúc đó, kỹ năng tự học của các em sẽ trở nên bớt nhàm chán khi tự học ở nhà.
Phương pháp lập sơ đồ tư duy
Việc lập sơ đồ tư duy được bắt đầu từ trung tâm với một hình ảnh của chủ đề. Nối các nhánh chính (cấp một) đến hình ảnh trung tâm, nối các nhánh cấp hai đến các nhánh cấp một, nối các nhánh cấp ba đến nhánh cấp hai.. bằng các đường kẻ. Các đường kẻ càng ở gần hình ảnh trung tâm thì càng được tô đậm hơn, dày hơn. Khi chúng ta nối các đường với nhau, bạn sẽ hiểu và nhớ nhiều kiến thức hơn do bộ não của chúng ta làm việc bằng sự liên tưởng. Mỗi từ hoặc ảnh hoặc ý nên đứng độc lập và được nằm trên một đường kẻ. Nên cố gắng tạo ra một kiểu bản đồ riêng cho mình (kiểu đường kẻ, màu sắc ) Nên dùng các đường kẻ cong thay vì các đường thẳng vì các đường cong được tổ chức rõ ràng sẽ thu hút được sự chú ý của mắt hơn rất nhiều. Cần bố trí thông tin đều quanh hình ảnh trung tâm.
Với sự trợ giúp của công nghệ thông tin việc tạo lập lược đồ tư duy được thực hiện nhanh chóng và trực quan hơn thông qua phần mềm Mindmap
Các bước dạy học trên lớp với SĐTD
Bước 1: HS lập SĐTD theo nhóm hay cá nhân với gợi ý của GV.
Bước 2: HS hoặc đại diện của các nhóm HS lên báo cáo, thuyết minh về SĐTD mà nhóm mình đã thiết lập.
Bước 3: HS thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện SĐTD về kiến thức của bài học đó. GV sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp HS hoàn chỉnh SĐTD, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
Bước 4: củng cố kiến thức bằng một SĐTD mà GV đã chuẩn bị sẵn hoặc một SĐTD mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho HS lên trình bày, thuyết minh về kiến thức đó.
Dạy học bằng SĐTD là phương pháp tạo hứng thú trong học tập cho học sinh, góp phần làm đổi mới và phong phú hơn các PPDH góp phần nâng cao chất lượng giáo dục. Sơ đồ tư duy có tác dụng cao trong ôn tập, hệ thống kiến thức từ đó giúp học sinh nhớ tốt hơn, trình bày kiến thức đầy đủ và nâng cao hiệu quả giờ ôn tập, luyện tập.
Hình thức áp dụng
Sơ đồ tư duy có thể hướng dẫn học sinh vẽ trong các trường hợp:
Hướng dẫn học sinh lập kế hoạch học tập bộ môn Lịch sử.
Chuẩn bị bài mới.
Luyện tập, củng cố kiến thức sau mỗi phần học, tiết học.
Để học các bài ôn tập hoặc tổng kết.
Bài tập vận dụng
Sử dụng SĐTD thể hiện nội dung II – Xu thế toàn cầu hóa và ảnh hưởng của nó (Bài 10 Cách mạng khoa học – công nghệ và xu thế toàn cầu hóa)
Hình ảnh : Sản phầm sơ đồ tư duy của học sinh
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm
Mục đích thực nghiệm sư phạm
Từ việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn cũng như việc đề xuất các biện pháp sư phạm nói trên, ở chương 3 chúng tôi đã tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm tra tính khả thi của các phương pháp hướng dẫn học sinh tự học và ôn thi.
Thực nghiệm nhằm khẳng định tính khả thi của các phương pháp nhằm phát huy năng lực tự học và ôn tập của học sinh đối với phần lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000.
Đối tượng và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm
* Đối tượng
- Tác giả lựa chọn học sinh lớp 12 tại đơn vị công tác để tiến hành thực nghiệm. Lớp thực nghiệm là lớp 12A5 và đối chứng là lớp 12A4 tương đương nhau về: sĩ số, trình độ, năng lực nhận thức. HS tại lớp thực nghiệm bao gồm các đối tượng khác nhau: giỏi, khá, trung bình, yếu.
Mức độ điểm
Trung bình
Khá
Giỏi
Số HS
Tỉ lệ %
Số HS
Tỉ lệ %
Số HS
Tỉ lệ %
Lớp 11A5 (12A5)
20
50%
17
42,5%
3
7,5%
Lớp 11A4 (12A4)
22
55%
16
40%
2
5%
Bảng thóng kê chất lượng học tập môn Lịch sử năm lớp11 của 2 lớp 12A4 và 12A5
25
20
15
10
20
12A4
12A5
17
5
3
0
Trung bình
Khá
Giỏi
2
16
22
Biểu đồ so sánh chất lượng học tập môn Lịch sử lớp 12A4 và 12A5 năm lớp 11
Nhiệm vụ:
Lớp thực nghiệm 12A5 sẽ được tiến hành hướng dẫn công thức tự học và ôn thi như đề tài trình bày. HS được thực hiện theo hình thức cá nhân, nhóm học tập. Lớp đối chứng 12A4 được tiến hành dạy học bằng các phương pháp truyền thống.
Sau khi tổ chức dạy học tiến hành đánh giá như nhau bằng bài kiểm tra 45 phút (giữa kỳ I), tổng hợp và thống kê số liệu nhằm đánh giá hiệu quả của các phương pháp.
Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Tại trường đơn vị công tác, GV chọn hai lớp 12 có sĩ số, trình độ và năng lực tương đương.
Phương pháp: tiến hành dạy học đổi mới tại lớp thực nghiệm 12A5. Ở lớp đối chứng 12A4, GV vẫn dạy theo nội dung, PP thông thường.
Hình thức: Giao nhiệm vụ học tập, triển khai công việc, hướng dẫn phương pháp, cung cấp tài liệu cho lớp thực nghiệm 12A5, HS có thời gian chuẩn bị, luyện tập các phương pháp. Lớp đối chứng 12A4 không phải chuẩn bị, lên lớp học như bình thường.
Đánh giá quá trình học: Lớp thực nghiệm đánh giá theo các tiêu chí của dạy học đổi mới, phát triển năng lực. Lớp đối chứng đánh giá tiết học theo việc ghi chép bài và xây dựng bài trong quá trình học.
Đánh giá kết quả: Cả lớp đối chứng và lớp thực nghiệm đều được tiến hành làm bài kiểm tra 45 phút (xem P.lục 5) để xem hiệu quả của các phương pháp.
Khi tiến hành các giờ học thực nghiệm, GV quan sát. Sau bài học, kiểm tra hoạt động nhận thức của HS, thu thập số liệu, xử lý, nêu kết quả về mặt định tính và định lượng.
+ Đánh giá về mặt định tính: Dựa vào các nguồn thông tin có được từ khảo sát thực tiễn, dự giờ, phỏng vấn, trao đổi, quan sát, ghi chép, thực nghiệm cả quá trình để đưa ra các các kết luận có căn cứ khoa học, khách quan.
+ Đánh giá về mặt định lượng:Để đánh giá tính trung thực của kết quả thực nghiệm, GV sử dụng toán học thống kê xử lý kết quả thực nghiệm.
Nội dung thực nghiệm sư phạm
-Nghiên cứu chương trình, SGK, tài liệu tham khảo và thiết kế giáo án. Trên có sở điều tra, phỏng vấn, dự giờ, tham vấn ý kiến của GV các trường, tác giả tiến hành soạn giáo án thực nghiệm và giáo án đối chứng.
-Trao đổi, bàn bạc và thống nhất về ý tưởng, nội dung, PP, biện pháp, phương tiện dạy học với GV có kinh nghiệm.
-Lựa chọn lớp thực nghiệm và lớp đối chứng
-Kiểm tra các khâu chuẩn bị cho giờ học thực nghiệm.
-GV tiến hành hoạt động dạy học ở hai lớp thực nghiệm và đối chứng theo giáo án thực nghiệm và giáo án bình thường.
Đánh giá kết quả
Kết quả thực nghiệm
Qua tiến hành các bài thực nghiệm cùng với một số biện pháp được tiến hành song song trước và sau thực nghiệm như: trao đổi, phỏng vấn, quan sát, dự giờ, phiếu hỏi ý kiến sau khi kết thúc giờ thực nghiệm về việc hướng dẫn phương pháp tự học và ôn thi phần lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 - 2000 có một số nhận xét sau:
Về mặt định tính:
Các phương pháp hướng dẫn học sinh tự học và ôn thi phần lịch sử thế giới hiện đại đã đạt được mục tiêu dạy học. a)Về kiến thức: Có khả năng củng cố, hệ thống hóa, khái quát hóa những kiến thức lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000.Biết phân kì và hiểu được những nội dung cơ bản về các giai đoạn phát triển của Lịch sử thếgiới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000.b) Kĩ năng: Rèn luyện kĩ năng phân tích, khái quát hóa vấn đề, nhận định và đánh giá,... về các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử của lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000.c) Thái độ, tư tưởng: Nhận thức được, trong học tập lịch sử cần thiết phải phân kì và khái quát hóa được những nội dung cơ bản về các giai đoạn phát triển của lịch sử. Từ đó, hiểu rõ sự phát triển của lịch sử Việt Nam luôn luôn là một bộ phận của lịch sử thế giới, gắn liền với cách mạng thế giới, đặc biệt từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Hiểu rõ, bao trùm suốt thời kì lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến nay là cuộc đấu tranh vì mục tiêu: hòa bình, ổn định, độc lập dân tộc, tiến bộ xã hội và hợp tác để cùng nhau phát triển
Các phương pháp đã thiết kế là khả thi, thể hiện được tính đặc thù của đổi mới dạy học trong môn Lịch sử THPT. Các sản phẩm do HS tự làm đúng yêu cầu kiến thức cơ bản, có sự sáng tạo, ứng dụng CNTT, trở thành tài liệu học tập, tham khảo cho HS và GV, thể hiện khả năng của HS về nhiều mặt: kiến thức, kĩ năng, tư duy,...
Trong quá trình thực hiện dự án, HS được GV cung cấp các tài liệu hỗ trợ như: tài liệu tham khảo, phiếu học tập, tài liệu phương pháp học, hệ thống câu hỏi theo chủ đề,... đã hỗ trợ thường xuyên và kịp thời các hoạt động tự học và ôn thi của HS.
Về mặt định lượng
GV tiến hành một bài kiểm tra 45 phút với cùng nội dung đánh giá ở lớp thực nghiệm và lớp đối chứng. Hai lớp là HS tại đơn vị trường GV đang công tác có sĩ số, trình độ nhận thức ngang nhau. 12A5 là lớp thực nghiệm, 12A4 là lớp đối chứng. Cho bảng kết quả cụ thể như sau:

Lớp đối chứng 12A4
Sĩ số: 40 HS
Lớp thực nghiệm 12A5
Sĩ số: 40 HS
Số lượng
Tỉ lệ %
Số lượng
Tỉ lệ %
Điểm dưới 5
8
20%
2
5%
Điểm 5
12
30%
5
12,5%
Điểm 6
10
25%
9
22,5%
Điểm 7
8
20%
13
32,5%
Điểm 8
2
5%
8
20%
Điểm 9
0
0%
2
5%
Điểm 10
0
0%
1
2,5%
Bảng thống kê số lượng điểm sau thực nghiệm theo các mức độ:
Mức độ điểm
< = 5
6 – 7
Trên 8 điểm
Số bài
Tỉ lệ %
Số bài
Tỉ lệ %
Số bài
Tỉ lệ %
Lớp thực nghiệm 12A5
7 bài
17,5%
22 bài
55%
11 bài
27,5%
Lớp đối chứng 12A4
20 bài
50%
18 bài
45%
2 bài
5%

25
20
15
10
22
20
12A4
12A5
18
5
11
7
2
0
< = 5 điểm
6 - 7 điểm
Trên 8 điểm
Biểu đồ so sánh chất lượng điểm sau thực nghiệm theo các mức độ
Từ các kết quả trên cho phép chúng ta khẳng định rằng: tổ chức hướng dân học sinh tự học và ôn thi có hiệu quả hơn so với việc vận dụng PPDH thông thường. Hiệu quả này được thể hiện không chỉ về những chia sẻ, trao đổi, quan sát, dự giờ định tính mà được kiểm chứng bằng các phép thử, đối chiếu thực tế mà kết quả học sinh đạt điểm khá giỏi và hạn chế học sinh có điểm yếu và trung bình của lớp thực nghiệm
PHÀN 3 :KẾT LUẬN
Kết luận chung của đề tài
Trong quá trình thực hiện đề tài: Một số phương pháp hướng dẫn học
sinh tự học và ôn thi “Phần 1: Lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000” theo định hướng phát triển năng lực (Chương trình Lịch sử lớp 12, THPT), đề tài nghiên cứu này đã đạt được những kết quả như sau:
Bổ sung và phát triển cơ sở lí luận cho phương pháp tự học và ôn tập của HS làm cơ sở cho việc vận dụng trong dạy học kiến thức Lịch sử nói chung, Lịch sử thế giới hiện đại nói riêng bao gồm khái niệm, đặc điểm, công thức, ý nghĩa, trường hợp áp dụng...
Đề tài đưa ra các biện pháp phát triển năng lực cho HS trong dạy học: nhóm biện pháp phát triển năng lực tự học, giải quyết vấn đề, ứng dụng CNTT, hợp tác, thuyết trình
Những kết quả nghiên cứu của đề tài này góp phần xây dựng cơ sở lí luận và định hướng vận dụng một số phương pháp trong dạy học Lịch sử thế giới hiện đại lớp 12 ở trường Trung học phổ thông. Nó hoàn toàn phù hợp với giáo dục nước ta hiện nay là dạy học tập trung vào người học, chú trọng phát triển năng lực tự học, gắn học với hành, khắc phục tính hàn lâm của nội dung dạy học.
Kết quả nghiên cứu đề tài, bao gồm việc tổng kết những vấn đề lí luận và đưa ra các tiến trình dạy học cụ thể, đáp ứng yêu cầu về lí luận và thực tiễn, góp phần đổi mới PPDH, nhằm cải thiện thực trạng, nâng cao chất lượng giáo dục ở trường phổ thông. Những kết quả này của đề tài có thể tham khảo vận dụng cho các nội dung khác của chương trình Lịch sử phổ thông cũng như các môn học khác.
Kiến nghị, đề xuất
Để việc vận dụng một số phương pháp hướng dẫn HS tự học và ôn thi phần lịch sử thế giới hiện đại lớp 12 ở trong các trường THPT có hiệu quả hơn, tôi đề nghị:
-Bộ Giáo dục và Đào tạo khi xây dựng chương trình khung môn Lịch sử tăng thêm thời lượng cho chương trình tự chọn và tài liệu học tập để GV có điều kiện áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, nhóm phương pháp hướng dẫn học sinh tự học và ôn tập
-Sở GD và ĐT, BGH nhà trường có thể tổ chức các buổi tập huấn, báo cáo chuyên đề về đổi mới phương pháp dạy học (trong đó có nhóm phương pháp hướng dẫn học sinh tự học và ôn thi) tại trường, bồi dưỡng đội ngũ GV về lí thuyết và thực tiễn, để họ có khả năng vận dụng trong môn dạy của mình, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học ở trường phổ thông. Nhà trường tạo điều kiện về thời gian, cơ sở vật chất ôn thi có hiệu quả.
Tổ/ nhóm chuyên môn: Khuyến khích GV nghiên cứu áp dụng phương pháp hướng dẫn học sinh tự học và ôn thi vào dạy học, triển khai vận dụng và rút kinh nghiệm.
Đối với giáo viên: Không ngừng học tập, nâng cao trình độ chuyên môn, tìm tòi các phương pháp dạy học mới. Đồng thời, GV cần chuẩn bị tâm thế cho học sinh, khuyến khích HS tham gia hoạt động tự học, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học, góp phần đổi mới phương pháp dạy học trong giai đoạn hiện nay.
Trên đây là kinh nghiệm của tôi trong việc hướng dẫn học sinh tự học và ôn thi phần lịch sử thế giới lớp 12 tại đơn vị công tác. Việc áp dụng đề tài đã mang lại những hiệu quả thiết thực trong việc nâng cao năng lực học tập bộ môn Lịch sử của HS. Đề tài này có thể tiếp tục thử nghiệm, rút kinh nghiệm tại các trường THPT khác trên địa bàn tỉnh Nghệ An nhằm góp phần đổi mới phương pháp dạy bộ môn hiện nay.
Trong quá trình thực hiện đề tài, mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng đề tài cũng không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận dược sự đóng góp ý kiến của các chuyên gia, các anh/chị/em đồng nghiệp để đề tài được hoàn thiện, đạt kết quả cao hơn.
Nghệ An, ngày 08 tháng 03 năm 2021 Tác giả
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Vũ Ngọc Anh (chủ biên), Một số vấn đề đổi mới phương pháp dạy học lịch sử, NXB Giáo dục, 2008
Bộ GD và ĐT, Sách giáo khoa Lịch sử lớp 12, NXB Giáo dục
Bộ GD và ĐT, Sách giáo viên Lịch sử lớp 12, NXB Giáo dục
Bộ GD và ĐT, Tài liệu tập huấn dạy học và kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn Lịch sử cấp THPT, 2014
Bộ GD và ĐT, Tài liệu về đổi mới phương pháp dạy học môn Lịch sử trung học phổ thông
Nguyễn Lăng Bình (chủ biên), Dạy và học tích cực. Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học, NXB Đại học sư phạm Hà Nội, 2010
Phan Ngọc Liên (chủ biên), Phương pháp dạy học Lịch sử tập 1, 2; NXB Đại học sư phạm Hà Nội.
Nguyễn Anh Thái (chủ biên), Lịch sử thế giới hiện đại, NXB Giáo dục Việt Nam, 2013
Trương Ngọc Thơi, Câu hỏi và bài tập trắc nghiệm Lịch sử 12 theo chủ đề, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2016
Đề thi minh họa và chính thức môn Lịch sử THPT Quốc gia các năm theo hình thức trắc nghiệm khách quan, một số tài liệu và bài viết trên các báo, trang thông tin khác